Tha ùidh mhòr air a bhith agam ann an cànan is eachdraidh na Cùirne fad mo bheatha. Tha mi air grunn leabhraichean a leughadh mu rathaidean-iarainn na dùthcha, beag is mòr, fosgailte is dùinte, an lìonra nàiseanta agus loidhnichean glèidhte. A dh’aindeoin seo, cha robh fhios agam gu seachdain no dhà air ais gun robh slighe-trama anns a’ Chòrn uair.
Fhuair mi a-mach mu dheidhinn ann an dòigh inntinneach. Bha mi gu bhith a’ dol air turas gu Pensans/Penzance aig toiseach na mìos seo ach bha agam ri a chur dheth mar thoradh air a’ chorònabhìoras. Bha mi gu math brònach mu dheidhinn agus mar sin, cheannaich mi leabhar mu thramaichean mar phrèasant dhomh fhèin agus mhothaich iomradh air an Cambourne and Redruth Tramway.
Bha mi air mo bheò-ghlacadh agus chan fhada gus an robh mi air leabhar a cheannach mu dheidhinn.
Trama aig ceann na loidhne, Redruth.
Dh’fhosgail an t-slighe-trama ann an 1902 agus ’s e loidhne caol-ghèidse (narrow gauge) a bh’ innte, le gèidse de 3’6″ a bha 3 mìle dh’fhaid. A bharrachd air a bhith a’ ceangal an dà bhaile ri chèile do luchd-siubhail, bha an loidhne cuideachd a’ giùlan bathar bho mheinnean ionadail gu ionad-leaghaidh meatailt tro na sràidean. Mar sin, bha locothan dealanach aig an loidhne a bhiodh a’ tarraing trèanaichean tro na sràidean.
Coltach ri tòrr loidhnichean trama eile ann am bailtean beaga, cha do mhair i ro fada. Às dèidh a’ Chogaidh Mhòr, dh’fhàs an t-einnsean-losgaidh inntearnail (internal combustion engine) agus an taidhr pneumatach agus bha busaichean tòrr na bu saoire ri ruith na tramaichean.
Dhùin an loidhne do luchd-siubhail ann an 1927 agus do bhathair ann an 1934.
Trèana bathair, Slighe Trama Cambourne is RedruthIs toil leam seann chairtean-puist mar seo!
Tha mi an dùil is an dòchas gum faigh mi cothrom a dhol dhan Chòrn ann an 2021!
Tron ghlasadh-sìos, bidh mi a’ dol air cuairt cha mhòr gach latha gu Pàirc Bhaile Ùistein (Bellahouston Park) ann an Glaschu a Deas, gu math faisg air an taigh agam.
Tha a’ Phàirc ainmeil airson Taisbeanadh na h-Ìmpireachd a chaidh a chumail sa phàirc air ais ann an 1938. Ged a bha Taisbeanadh na h-Ìmpireachd uabhasach mòr is cudromach, is gann gu bheil rud sam bith air fhàgail dheth sa phàirc san latha an-diugh. Tha am Palace of Arts fhathast ann mar ionad spòrs, ach chaidh a h-uile rud eile a leagail, a’ gabhail a-steach fiù ’s tùr suaicheanta an Taisbeanaidh.
Nuair a bha mi a’ coimhead air seann chairtean-puist de Ghlaschu air ebay bho chionn goirid, chunnaic mi tè de Thaisbeanadh na h-Ìmpaireachd. Ann an oisean na cairte, mhothaich mi rud inntinneach – gun robh trèana bheag ann!
Ged a tha mi air a bhith a’ fuireach an seo fad 15 bliadhna is air a bhith fìor eòlach air a’ phàirc fad cha mhòr 30 bliadhna, cha robh sian a dh’fhios agam gun robh rathad-iarainn beag ann uair!
Bhon uair sin, tha mi air a bhith a’ dèanamh rannsachadh nach beag air an taisbeanadh. Cha robh e furasta faighinn a-mach mun rathad-iarainn – gu sònraichte leis gu bheil na leabharlannan uile dùinte an-dràsta – ach às dèidh tòrr mòr rannsachaidh, lorg mi fiosrachaidh air làrach-lìn sgoinneil Minor Railways aig Peter Scott agus chuir e thugam cuideachd artagal a sgrìobh e mu rathad-iarainn an taisbeanaidh. Chaidh agam air lethbhreac de phrògram agus de leabhran eile mun taisbeanadh fhaighinn air ebay cuideachd.
Mar phàirt den taisbeanadh, bha fèill spòrs air a ruith le Butlins ann an oisean ear-dheas na Pàirce ri taobh Mosspark Boulevard. Bha an rathad-iarainn mar phàirt de seo. Choimisean Billy Butlin dà loco airson na loidhne – dà loco dìosail le coltas locothothan smùid orra. Bha iad stèidhichte air na locothan Royal Princess class aig an LMS. Chuir Butlin ainmean nigheannan an Rìgh orra: Princess Elizabeth agus Princess Margaret Rose. Feumaidh gur e sàr forlock tugger a bh’ ann am Butlin!
Cha toil leam ainmean nan locothan is mar sin, cuiridh mi “John Maclean” agus “James Maxton” orra bho seo a-mach!
Artaigil mu thogail locothan an taisbeanaidh bhon Daily Record
Bha an loidhne 820 slat a dh’fhaide uile gu lèir le lùb aig gach ceann. Dh’fhosgail i air 03.05.38 agus dhùin i air 29/10/38 agus tron àm sin, chaidh leth mhillean duine air an rathad-iarainn bheag seo. Chosg turas air an trèana 6d.
Mapa de rathad-iarainn Bhaile Hùistein, 1938 (NB- ’s e rollercoaster a bh’ anns an “scenic railway”)
Seo làrach an fhèill spòrs/an rathaid-iarainn san latha an-diugh:
Às dèidh an taisbeanaidh, chaidh an trac agus na locothan “James Maxton” agus “John Maclean” gu diofar champaichean làithean-saora aig Butlins – bha grunn rathaidean-iarainn beaga ann an Clacton, Pwllheli, Minehead is eile. Agus thàinig fear de na locothan air ais a dh’Alba eadar 1956 agus 1963 air rathad-iarainn Butlins Inbhir Air. Gheibhear eachdraidh nan rathaidean-iarainn Butlins an seo.
Às dèidh iomadh bliadhna anns na campaichean saor-làithean, chaidh an dà loco a ghlèidheadh anns an Midland Railway Centre ann an Siorrachd Derby.
Fear de na locothan ann an Inbhir Air ann an livery Red Clydeside!
Nis, bhiodh e ceàrr an t-artagal seo a chrìochnachadh gun a bhith a’ toirt iomradh air a’ chòrr den taisbeanadh.
B’ e adhbhar an taisbeanaidh Ìmpaireachd Bhreatainn a bhrosnachadh. Mar chuideigin a tha an aghaidh ìmpireileas de gach seòrsa, rinn mi beagan rannsachaidh feuch an robh daoine a’ cur an aghaidh an taisbeanaidh air adhbharan poilitigeach aig an àm agus lorg mi am post bloga inntinneach seo mun chuspair:
Bha taobh Gàidhealach aig an taisbeanadh cuideachd. Am measg nan nithean as mòr-chòrdte san taisbeanadh, bha baile beag Gàidhealach air an robh “An Clachan” anns an robh lochan, taighean-dubha, Oifis Puist a bha a’ reic leabhraichean Gàidhlig am measg rudan eile, agus taigh-òsta. Bha an Clachan air culaibh Palace of Arts.
Seo an dealbh bhon phògram – loma làn stereotypes!
“With it’s white-walled cottages, its burn flowing under the old bridge, and at night the plaintive songs of the Islanders, An Clachan has brought to Bellahouston the mystic romance and glamour of remote Scotland”
An dòchas gu bheil sibh uile a’ faireachdainn romansachd agus glàmar rùnach Gàidhealtachd iomallach na h-Alba a chàirdean!
Ceart gu leòr bha tòrr stereotypes ann de gach seòrsa….
Colourfully-garbed Continentals? Whoa – racist much??Agus an e dìreach mise a th’ ann no a bheil an ealain seo car coltach ri rudan a chitheadh tu, ahem, sa Ghearmailt aig an àm sin??!
Agus mur a robh sin dona gu leòr, bha Pàillean Afraga a Deas agus Pàillean Rhodesia a Deas ann cuideachd…. No Pàillean Shealan Nuaidh a bha ag ràdh nach tàinig sìobilteachd dhan dùthaich ach bho chionn 100 bliadhna! Agus chan eil rùm gu leòr fiù ’s airson tòiseachadh air a’ mhisogony uile!!
Rinn mi eachdraidh na h-Alba (agus sòiseòlas) san oilthigh sna 1990an agus choimhead sinn air Taisbeanadh na h-Ìmpireachd mar phàirt de chùrsa fìor mhath a rinn mi air an robh “Scottish Government and the British State” mu Alba san 20mh linn – a’ coimhead air diofar thaobhan de dh’fhèin-aithne agus poileataigs na h-Alba agus bha e fìor math coimhead tro prògraman an taisbeanadh air an adhbhar seo. Tha mi a’ smaoineachadh gu bheil na leugh mi a’ dearbhadh na h-abairt Beurla “’s e dùthaich eadar-dhealaichte a th’ anns an àm a dh’fhalbh” leis a h-uile rud a tha air atharrachadh.
Ach ged a thuiteas Ìmpireachdan (mar as còir!), mairidh trèanaichean beaga gu bràth!
Alasdair
Mapa den taisbeanadh. Tha an rathad-iarainn aig 97 agus tha An Clachan aig àireamh 9.
Eàrr-ràdh: Às dèidh dhomh am post seo a chrìochnachadh, bha mi air mo chuairt làitheil anns a’ phàirc nuair a lorg mi an graffiti ùr seo an aghaidh colonachd ri taobh carragh-chuimhne turas an Rìgh is na Banrigh dhan taisbeanadh.
“The colonial regime owes its legitimacy to force and at no time does it ever endeavour to to cover up this nature of things”
Thug sinn sùil air slighe-trama gu math neo-àbhaisteach ann an Èirinn – meur-loidhne ann am Fionntamhnach (Fintona) ann an Contae Tír Eoghain.
Bha an stèisean mu mhìle air falbh bhon bhaile fhèin agus mar sin, thog iad meur-loidhne eadar an stèisean agus meadhan a’ bhaile. Ach leis gur e baile beag a bh’ ann is gun robh an loidhne gu math goirid, chleachd iad trama eich air an loidhne seach trèana.
Nuair a bha mi a’ dèanamh beagan rannsachadh air Fionntamhnach, fhuair mi a-mach gun robh loidhne den aon sheòrsa againn ann an Alba uair.
Trama Innis Tùir, Siorrachd Pheairt, Dealbh bho Wikimedia Commons
B’ e seo slighe-trama Innis Tùir (Beurla: Inchture) ann an Siorrachd Pheairt ann an Cars Ghòbhraidh. Bha stèisean Innis Tùir air an loidhne eadar Peairt is Dùn Dè mu mhìle gu leth a deas air a’ bhaile agus mar sin, chaidh meur-loidhne a thogail gu meadhan a’ bhaile fhèin. Dh’fhosgail an loidhne ann an 1849 agus b’ e an Inchture Express no an Railway Car am far-ainm a bh’ aig muinntir a’ bhaile air an trama eich.
Coltach ri Fionntamhnach, bhiodh an trama eich a’ ruith do luchd-siubhail ach bhiodh loco àbhaisteach a’ dol ann gus bathair a thogail bho fhactaraidh bhricichean is thaidhlichean a’ bhaile.
Dhùin an loidhne bheag seo ann an 1916 agus chaidh na rèilichean a thogail airson a chleachdadh sa Chogadh Mhòr. Chaidh stèisean Innis Tùir a dhùnadh ann an 1956.
Às dèidh 85 bliadhna, tha Meanbh-rathaid-iarainn Kerr’s gu bhith a’ dùnadh.
Tha an loidhne bheag seo ann am pàirc eadar prìomh loidhne a’ Chosta an Ear gu Obar Dheathain agus an tràigh⠀.
⠀
Tha àireamh an luchd-cleachdaidh air a bhith a’ dol an lughad fad bhliadhnaichean agus an-uiridh, cleachd nas lugha na 3,000 duine an rathad-iarainn fad na bliadhna. ⠀
⠀
Tha John Kerr leis a bheil an rathad-iarainn ag ràdh gum bi e fosgailte airson a’ chòrr den t-seusain agus gun tèid fios a sgaoileadh mu na làithean fosgailte mu dheireadh a dh’aithghearr air Facebook agus air an làraich-lìn. Tha e ag ràdh nach e cùis airgid a th’ ann ach gu bheil na saor-thoilich is e fhèin air an dì-mhisneachadh gu mòr le cho beag dhaoine a tha ga chleachdadh.
⠀
Thuirt e cuideachd gu bheil grunn dhaoine is bhuidhnean air fios a chur thuige mu bhith ag ath-fhosgladh na loidhne ann an cruth no àite eile ach nach bi e fhèin an sàs ann. Chì sinn dè thachras. ⠀
Tha mi gu math deidheil air Rathad-iarainn Inbhir Garadh is Chille Chuimin. Cha robh an rathad-iarainn seo riamh uamhasach soirbheachchail – dh’fhosgail e ann an 1903 agus thàinig seirbheisean do luchd-siubhail gu crìch ann an 1933 agus dhùin an loidhne ann an 1947 mus robh sgeul air an Dr Olc Beeching (Tuiteam gun Èirigh air is Leac air a Bheul).
Ged nach robh beatha uamhasach fada no soirbheachail aig an loidhne, thathar ag ath-bheothachadh pàirt dhìth do luchd-turais ann an Stèisean Inbhir Garadh. Cha chuireadh e iongnadh sam bith orm nan cleachdadh barrachd dhaoine an rathad-iarainn ath-fhosgailte beag san latha an-diugh na chleachd i nuair a bha i fosgailte fad na slighe bho Dhrochaid an Aonachain gu Cille Chuimein.
Chaidh mi air turas dhan loidhne trì bliadhna air ais agus tha tòrr air atharrachadh bho bha mi ann mu dheireadh. Bha trac ri taobh àrd-ùrlar an stèisean ach tha e a-nis a’ dol nas fhaide gu tuath. Tha bothan beag le fiosrachadh mun loidhne le dealbhan agus rudan eachdraidheil. Tha bogsa-siognail air an àrd-ùrlar a-nis cuideachd agus thathar a’ deisealachadh gus barrachd trac a chur sìos cuideachd mar a chithear gu h-ìosal.
Bha an trèana a’ ruith cuideachd. Cha robh e ceadaichte a dhol air mar thoradh air a’ Chorònabhìoras ach bha an loco a’ ruith suas agus sìos an trac agus seo bhidio bheag a rinn mi.
Tha bhana-brèige (brake van) gu bhith a’ tighinn dhan rathad-iarainn air a’ mhìos seo cuideachd agus bi cothrom aig daoine turas trèana fhaighinn ann.
Chaidh mi air cuairt air làrach na seann loidhne às dèidh dhomh an trèana fhaicinn oir tuath air stèisean Inbhir Garadh, tha Slighe Baidsagal Nàiseanta 78 agus Slighe a’ Ghlinne Mhòir air làrach na seann loidhne.
Choisich mi mu thrì mìle air an t-slighe is chunnaic mi deagh sheallaidhean de Loch Omhaich.
Am measg rudan eile, chunnaic mi caisteal Inbhir Garadh agus bàta a bha air a dhol fodha! Fhuair mi a-mach às dèidh làimh gur e seo an Eala Bhàn a chaidh fodha còrr is 10 bliadhna air ais.
Às dèidh dhomh coiseachd air ais dhan stèisean, rinn mi air Cille Chuimein sa chàr gus faicinn an robh rud sam bith air fhàgail den rathad-iarainn. Lorg mi drochaid abhainn Omhaich a bha uair a’ giùlan na loidhne eadar stèisean Chille Chuimein agus stèisean Cidhe Chille Chuimein ri taobh Loch Nis.
An uair sin, bha an t-àm ann a dhràibheadh dhachaigh. Tha mi gu math eòlach air an A82 oir bha mi nam oileanach aig SMO anns na 1990an. Aig an àm sin, ’s e glè bheag de Ghàidhlig a bha air na soidhnichean eadar Glaschu is an t-Eilean Sgitheanach. A’ dràibheadh dhachaigh, ag èisteachd ri roc is blues àrd, agus ag òl cofaidh làidir thug e misneachd dhomh gu bheil an uiread de Ghàidhlig a-nis ri fhaicinn air na soidhnichean rathaid.
Alasdair
Ag èisteachd ri: Peter Green’s Fleetwood Mac* Fleetwood Mac (1968). Sin agad roc blueseach!
*Nuair is e còmhlan blues a bh’ annta seach còmhlan pop caiseach a rinn cuid den cheòl a bu bhoring den 20mh linn!!
Fhuair mi leabhar inntinneach a-mach às an leabharlann bho chionn goirid mu thrèanaichean caol-ghèidse (narrow gauge).
Nuair a smaoinicheas sinn air rathaidean-iarainn caol-ghèidse, mar as trice, bidh sinn a’ smaoineachadh air thrèanaichean beaga brèagha a-mach air an dùthaich – a’ Ffestiniog, an Talyllyn, an Corris agus mar sin air adhart.
Anns an leabhar Narrow Gauge Locomotives le Anthony Coulls, tha an t-ùghdar a’ coimhead air loidhnichean is locothan nach eil a cheart cho ainmeil no romansach – loidhnichean bathair ann am mèinnein is cuaraidhean agus eile.
Thug mi sùil air an làraich-lìn aca agus tha fiosrachadh mu loco a th’ aca air a bheil ‘An Rock’.
‘The Rock”, Taigh-tasgaidh Caol-ghèidse Irchester (Bho Wikipedia commons)
Fhuair mi a-mach gun d’fhuair e a ainm bhon Rock of Gibraltar far an robh e ag obair uair.
Ged a tha ùidh mhòr agam ann an rathaidean-iarainn agus Tìrean Breatannach Thall-thairis (British Overseas Territories), cha robh càil a dh’fhios agam gun robh rathaidean-iarainn ann an Gibraltar uair.
Bha lìonra gu math mòr de rathaidean-iarainn caol-ghèidse ann an Gibraltar airson bathair uair le còrr is 17 mìle de thrac anns na docaichean.
Cha robh trèanaichean luchd-siubhail no ceangal-rèile leis an Spàinn ann riamh.
Ach ged nach eil rathad-iarainn sam bith air fhàgail, tha “an Rock” fhathast a’ ruith ann an Northamptonshire.
Gach bliadhna eadar an Nollaig agus a’ bhliadhna ùr bidh mi a’ dol air turas rèile sònraichte. Am-bliadhna, bidh mi a’ dol gu Rathad-iarainn Dhún Phádraig agus Chontae an Dúin (the Downpatrick and County Down Railway) ann an Èirinn.
Tha mi uamhasach dèidheil air Èirinn agus rathaidean-iarainn na h-Èireann agus tha mi air a bhith air gach rathad-iarainn ann an lìonra Northern Ireland Railways agus air beagan ann an Lìonra Iarnród Éireann. A-nis, tha mi airson a dhol air an aon rathad-iarainn gèidse-choitcheann (standard gauge) ann an Èirinn air fad.
80 Class Thumper – tha fear aca glèidhte ann an Dún Pádraig a-nis
Tha e caran iongantach nach eil ach aon dhiubh ann an Èirinn. Rinn mi beagan rannsachaidh air àireamh nan rathaidean-iarainn gèidse-chotcheann glèidhte ann am Breatainn is Èirinn agus seo mar a tha an suidheachadh:
Sasainn
68
Alba
7
A’ Chuimrigh
5
A’ Chòrn
2
Tha sluagh tòrr nas motha ann an Sasainn agus mar sin, bhiodh tu an dùil gum biodh tòrr a bharrachd ann an Sasainn ach tha e daonnan a’ cur iongnadh orm gu bheil nas lugha ann an Èirinn na ann an Alba, a’ Chuimrigh no fiù ’s a’ Chòrn.
Seo cuid de na h-adhbharan airson seo nam bheachd:
Chaidh tòrr de na rathaidean-iarainn a dhùnadh na bu thràithe ann an Èirinn na ann am Breatainn. Chaidh an sgrios as miosa air rathaidean-iarainn Bhreatainn a dhèanamh eadar meadhan agus deireadh nan 1960an ach chaidh tòrr de na gearraidhean ann an Èirinn a dhèanamh na bu thràithe, gu sònraichte ann an Èirinn a Tuath far nach robh riaghaltas Stormont idir taiceil ris na rathaidean-iarainn. Thachair seo mus robh eisimpleir ann de rathaidean-iarainn glèidhte agus aig àm nuair nach robh cus airgead saor aig daoine ann an Èirinn no Breatainn.
Cha b’ ann gus na 1950an a chaidh a’ chiad rathad-iarainn glèidhte ann am Breatainn ath-fhosgladh – an Talyllyn sa Chuimrigh – agus b’ e loidhne phrìobhaideach chaol-ghèidse bheag a bha sin. Cha b’ ann gus na 1960an a chaidh a’ chiad rathad-iarainn gèidse-choitcheann a ghlèidheadh ann am Breatainn. B’ e seo am Bluebell Railway, ann an Sussex, Sasainn. Dh’fhosgail e ann an 1960 – a’ chiad rathad-iarainn gèidse-choiteann glèidhte san t-saoghal!
Gèidse – tha gèidse-choitcheann na h-Èireann (5’3”) eadar-dhealaichte ri gèidse-coitcheann sa chòrr den t-saoghal (4’8 ½“). Bha sin a’ fàgail nach gabhadh trèanaichean a cheannach bho dhùthchannan eile airson loidhnichean ann an Èirinn.
Cha robh Dai Woodman Èirinneach ann – Nuair a chaidh tòrr de na h-einnseanan smùid san RA a chur a-mach à seirbheis, chaidh tòrr aca a cheannach le gàradh-scrap Dai Woodman anns Y Barri anns a’ Chuimrigh. Cheannaich e na ceudan de locothan agus an uair sin, an àite a bhith gam briseadh sìos, chùm e iad agus dh’fhàg e iad sa ghàrradh aige fad iomadh, iomadh bliadhna. Cheannaich luchd-glèidhteachais iad uile thar nam bliadhnaichean. Bha seo uamhasach cudromach ann am fàs nan rathaidean-iarainn glèidhte ann am Breatainn.
Ann an Èirinn, chaidh cur às do locothan smùid na bu thràithe na ann am Breatainn cuideachd, a’ fàgail nach robh cus locothan smùid rim faighinn airson pròiseactan glèidhteachais.
An NCB – bha tòrr einnseanan smùid aig Bùird Nàiseanta a’ Ghuail ann am Breatainn a bha a’ fàgail gun robh tòrr locothan beaga smùid is diosail rim faighinn air deagh phrìs – cha robh sinn fìor ann an Èirinn far nach eil gual ri lorg.
Tha mi a’ smaoineachadh gur e sin as adhbhar nach eil barrachd loidhnichean glèidhte ann an Èirinn. Tha beagan loidhnichean caol-ghèidse (narrow gauge) ann, ach a-rithist, tha tòrr nas lugha ann na bhiodh tu an dùil bhon lìonra mòr chaol-ghèidse a bh’ ann an Èirinn uair.
A bheil adhbhar eile ann? A bheil mi ceàrr? Dè ur beachd?
