Trusaiche blogaichean
Le lasairdhubh
Nan dèante geama gu sònraichte dhomhsa, bhiodh e dìreach coltach ris an fhear ùr seo, Stray. Anns a’ gheama, tha a’ cluich cat a tha air chall ann am baile saibeir-punc, làn robotan, agus feumaidh tu do shlighe dhachaigh a lorg. Ro mhath! Chan eil e a-mach fhathast; tha iad a’ bruidhinn mu 2021, ach gu dearbh, tha mi a’ dol ga fheuchainn.
Tadhail air Air Cuan Dubh Drilseach
Powered by WPeMatico
Ann an 1765 chaidh dealbh a pheantadh dhen teaghlach aig a’ mharsanta tombaca
John Glassford. Lorgar fìor bhrìgh na h-ìomhaighe anns na rudan nach fhaicear.
Naoi aodannan aibhseach
Air an aiseig ann am frèam oir
Sùilean nan dubh linneachan
Gun annta fiamh aigne
Ìomhaigh dhachaigheil
A roghnaicheadh dhomh
Tro faileasan fada tìm
Teachdaireachd sheòlta
Aig gach suathadh-bruis mìn
Soirbheachas bheatha
Torrachas: toirbheartas
Saoibhreas: sealbhachas
Ach, cò an sgeul nach deach innse
A tha am falach anns an duibhre?
Co na taibhsean nach do nochdadh
Ag èigheachd gu sàmhach an sgeòil?
Maoidheadh fhiachan is misge
Cagar mnà is cloinne a dh’eug
Cràdh-chaoineadh thràillean
An cuimhne air ìobairt do bhreug
Powered by WPeMatico
Tha an t-alt seo le Màrtainn Mac a’ Bhàillidh a’ toirt freagairt neo-dhìreach air cuid de na smuaintean a nochd ann an “Bi beò ann an Gàidhlig: bith-beò goirt?” le Criostóir Piondargás a chaidh fhoillseachadh air an làraich seo o chionn seachdain.
Chan urrainn dhomh a ràdh nach e briseadh-dùil a th’ ann gach turas a chluinneas mi cuideigin is iad a’ call an cuid dòchais, agus ’s e nàdar strì a th’ ann gun tachair e. Cha tàinig mi fhèin chun na Gàidhlig an dùil rudeigin fhaighinn aiste, bha fios a’m gun robh an cànan ann an cunnart dol à bith, is nuair a chaidh mo cheasnachadh mu dheidhinn sin, is mi ag obair an oifis ailtireachd am Berlin, bha dearg nàire orm. Bha mo chuid aineolais agam fhèin mun chùis, bha ro-bheachd caran farsaing agam gur i a’ Ghàidhlig cànan nàiseanta na h-Alba, ged ’s i Doric, Beurla Ghallta Shiorrachd Obar Dheathain, a bhruidhneadh mo sheanair. Ach, ’s e gun robh mi a’ faireachdainn dleastanas orm an cànan ionnsachadh, gus cur an aghaidh a bhàis, is an aghaidh cruinneachas, a chuireadh às do gach rud anns nach eil prothaid.
Bha mi sa bhliadhna mu dheireadh agam aig an oilthigh, is gu mòr an sàs le rannsachadh air co-luadar iar-chalpach, beagan bhliadhnaichean an dèidh do eaconamaidh an t-saoghail a dhol air na creagan an 2008. Bha, agus tha e follaiseach dhomh gur b’ e sannt calpachais, siostam colonachd ìmpireileis, a dh’fhàg a’ Ghàidhlig, is iomadh mion-shluagh eile air feadh an t-saoghail sgriosta is fo fhulangas. Thug Pàdruig Geddes buaidh mhòr orm aig an àm sin cuideachd, is an fheallsanachd aige, smaoinich gu cruinneil, dèan gnìomh gu h-ionadail. Mar sin, bhon fhìor-thoiseach bha mise a’ tuigsinn gur e strì anns an robh mi an sàs, aig gach ìre dem bheatha a thug orm Gàidhlig ionnsachadh. Cha robh mi an dùil gum biodh e furasta, coltach ris an strì ’son ceartas is co-ionnannachd, an aghaidh gràin-chinnidh is ana-ceartas, b’ fhiach an gnìomh air a shon fhèin, b’ fhiach an strì leis gur e an rud ceart a th’ ann.
’S e co-theacs Èireannach a bh’ agam fhèin nuair a thàinig mi chun na Gàidhlig an toiseach. Bha cèile agam à Èirinn fad co-dhiù seachd bliadhna, ’s sinn a’ dol ann gu cunbhalach. Tha caraidean Èireannach agam cuideachd bhon oilthigh, agus cuid ris an do thachair mi an dèidh dhomh Gàidhlig ionnsachadh. Chan eil teagamh nach e suidheachadh nas fheàrr a th’ aig ar caraidean Èireannach, ach ’s ann samhlachail neo-sheasmhach a tha a’ mhòr mhòr chuid den ‘adhartas’ a rinneadh an Èirinn. A thaobh luchd-labhairt dùthchasach, is luchd-labhairt taobh a-muigh an t-siostam fhoghlaim, chan eil càs na Gàidhlig Èireannaich mòran nas fheàrr dheth na cruaidh-chàs na Ghàidhlig againn fhèin. Gu dearbh, thug an Dr Padraig Ó Riagáin rabhadh seachad air cho cugallach ’s a tha lìonraidhean neo-sheasmhach nam bailtean, is gun robh iad an-còmhnaidh fo chunnart gun cailleadh iad luchd-labhairt a dh’fhàsadh searbh den chùis!
Chan eil teagamh nach eil barrachd òigridh an Èirinn a tha dealasach don chànan, barrachd a tha airson tighinn beò tron chànan, ach ’s e fìor bheag-chuid a tha sin fhathast. Cluinnidh tu na h-aon gearanan a thaobh cleachdadh ann an Èirinn, an t-aon gearan mu Ghàidheil Phroifeiseanta a chleachdas an cànan nan cuid obrach a-mhàin. Ged as e briseadh-dùil a th’ ann dhomh air cho lag ’s a tha Gàidheil Albannach a thaobh cleachdadh cànain, tuigidh mi gur i cùis ioma-fhillte a th’ innte. Tuigidh mi gun togadh Gàidheil dhùthchasach na h-Alba ann an coimhearsnachdan a bha ag atharrachadh, air an cuairteachadh le daoine dhan deach innse nach robh luach sa Ghàidhlig, is gur i a’ Bheurla cànan an adhartais. Tuigidh mi gu bheil iomadh duilgheadas eile aig coimhearsnachdan eileanach is dùthchail is gu bheil e a’ faireachdainn do-dhèanta dhaibh a dhol an aghaidh atharrachadh cànain. Chan e dìreach gu bheil Gàidheil na h-Alba a’ taghadh Beurla seach Gàidhlig, ach gu bheil siostam eacanomaigeach is poileasaidhean ga dhèanamh doirbh dhaibh an coimhearsnachdan fhèin a chumail beò.
Tha leasachadh cànain an dà chuid ann an Èirinn is Alba, stèidhichte air poileasaidhean samhlachail nàiseanta den dearbh sheòrsa a mhol Fishman a bu chòir dhuinn seachnadh. Tha sinn, anns na faclan aig an fheallsanaiche ainmeil sin Bilbo Baggins, a’ sgaoileadh beagan ìm thairis air cus arain, neo anns na faclan aig Fishman, a’ feuchainn ri toglaichean a thogail gun bhunaitean.
build institutions without foundations, as well as institutions that must constantly be revitalised anew (and as Second Language institutions to boot) from the ground up, generation after generation, rather than instituting any self-priming intergenerational momentum.
Joshua Fishman, Can Threatened Languages be Saved?
Seo an duilgheadas leis an t-suidheachadh anns a bheil sinn an-dràsta, an Èirinn cho math ri Alba, a’ leantainn phoileasaidhean nach eil a’ toirt feart do choimhearsnachdan cànanach. ’S e sealladh nua-libearalach a th’ againn air togail cànain, neach-labhairt fa-leth a’ taghadh na Gàidhlig leis gum faighear obair aiste, neo mar chur-seachad tlachdmhor. Feumar sòisealtas, coimhearsnachd dhaoine a’ fuireach faisg air a chèile agus a chleachdas an cànan, chan ann mar thaghadh pearsanta no gairm phoileataigeach, ach leis gur e sin na nì iad, gu nàdarra.
Tha e soirbh misneachd is dòchas a chall ann an cùis sam bith. Bha mo phàrantan riamh searbh leis cho dona ’s a bha cùisean a’ fàs sna sgoiltean is iad nan tidsearan. Chan eil an suidheachadh a thaobh ailtireachd mòran nas fheàrr ann an Alba, le ùidhean coimearsalta a’ dèanamh sgrios air bailtean, coimhearsnachdan is an àrainneachd. Ged ’s i abairt shìmplidh ro-bhitheanta a th’ innte, chan eil mòran nas fhìrinniche ann na Is aoibhneas an t-aineolas. Mas e duine cùramach mothachail a th’ annad is tu a’ gabhail gnothach ri cùisean nas motha na a’ bheatha agad fhèin, bidh goirteas is briseadh-dùil na lùib. Chan eil mòran dòchais ann a thaobh na h-àrainneachd nas motha, ach cha bu chòir dhuinn an saoghal leigeil a dhol na theine gun strì. Cumaidh mise orm ag iomairt airson ceartas agus airson saoghal nas fheàrr, tlachd is soirbheas ann no às.
Màrtainn Mac a’ Bhàillidh
Powered by WPeMatico
Although the Villages were primarily fishing communities, and held themselves to a large degree apart from the farming ones, there were of course overlaps. The women would carry fish to the countryside and bring back eggs, vegetables and other foodstuffs, or firewood and tourcans, and some village folk worked on the local farms either all year round or seasonally, e.g. tatie-lifting. Some of the words I have collected reflect this activity, and also the fact that family vegetable gardens were important for a more varied diet.
Go to the tuath – the countryside. Tuath (too-a) is a loaded word in Gaelic. It covered the land itself, but also the people living and working on the land, the ones who made it what it was. This is reflected in the motto chosen for the Highland Land League, who campaigned for land reform in the 1880s: Is Treasa tuath na tighearna – the (lands)people are mightier than the lord. Although mainly representing crofters, this movement was quite strong in Easter Ross, a high-level champion of Highland tenants’ rights being Thomas Nichol of Resolis and Dingwall.
A key crop, in fields and garden, was the buntàta (boon-taa-ta), potato. Usually shortened to buntàt’, which is probably a step on the way to the Scots word taties, pronounced with a long A, as in sgadan is buntàt’, herring and taties. A favourite childhood meal of ours was salt herring and taties, as we were allowed to eat it with our fingers because of the bones, and always a mug of milk on the side because of the salt.
A dreel was clais (clash), a furrow, ditch, hollow. We still see this word today living on in the local place name Clashnamuaich, clais nam maigheach – ditch of the hares.
The flower on the potato plant was barra-guc, local pron. barra-kook.
After the potato harvest was over came the “laachoo”, làmhachadh – handling. This was the word for the lifting by hand, after the fields had been harvested and harrowed, of the remains of the potato crop – a kind of gleaning. By the time of our parents this was probably more a historical word than still something that was done. The poorer people would be the ones who took part. But the word has also been given to me as one that continued in use for the regular lifting of taties.
A “cappan” was a sort of fork for lifting taties in the garden, possibly from cupan, anything curved or cuplike, or from Scots coup/cope – overturn, spill. Can anyone tell me if that is the same as a hawk?
And one more tatie word: “runnach” – dry bracken to cover taties. raineach / roineach – bracken.
And once you had your taties, you of course needed a plocan, a wooden chapper, to mash them!
The turnip too was a staple: snèap (snape), as was the onion, “eenyan”- uinnean, or Scots ingan.
Another word that came up a few times is “mawchoo”, manure. This is the local pronunciation of mathachadh – improving (math = good), and in a farming context manuring to improve the soil. As one of my sources said, “ If there was a whiff of ordure in the air, the diagnosis was, ‘They are putting mawchoo on the fields’. Mawchoo was also dug into the gardens of the village.”
Iochal – a load, was another farm-related word, probably a Gaelicisation of yoke. I remember a packed lunch being called a “half-yocheen” by my uncle who worked on a farm. i.e. the break halfway between re-yoking the horses.
In the garden the beairt (byarst, byarsht) was used for a garden frame for laying seeds (line and sticks) . It was also the word for a square frame round which a handline was wound. In Gaelic it refers generally to equipment or tackle, or a contraption, or frame. Beairt-iasgaich – fishing tackle; beairt-fhighe – a loom.
Another useful item was the corran, or sickle. Some people told me the Scots word heuk (related to hook) was used instead.
Of course animals were kept too, including pigs fattened on scraps for selling on. It’s probably muc, a pig, in the name Balmuchy – baile nam muc – the pig settlement/farm. “Coolan”, cuilean – puppy, whelp, cub, was used of the young of the pig, referring to the sow and her coolans. My source here says: “Presumably should be ‘cuilean muice’ (pig whelp), but maybe many young animals were referred to like that. Strangely, I don’t remember anything but puppy for a young dog.” Does anyone else remember anything about the names used locally for young animals, or indeed any other animals, like goat or cow?
Hens were also kept – I remember having to feed my grannie’s ones, kept down at the sea end of the garden, where nothing else would grow. The cockerel was “callach”- coileach, and young hen or chicken was “ayrack”, èireag. Eggs were “oo-yan” – uighean. I don’t remember the hens themselves being called cearcan, just hens, but I vaguely recall hearing taigh-chearc for henhouse. I also recall the hens being described as “goggling”, which I took then to mean the way they looked at you (especially the rooster), but in fact I realise now it must have been from Gaelic gogail, clucking or cackling.
I hope this wee trip down the collective memory lane (thanks, as ever, to all my sources!) might have sparked some more Gaelic or local words used in the Villages in living memory. And as ever, all additional memories gratefully received! Mòran taing!
Tadhail air seaboardgàidhlig
Powered by WPeMatico
Seo òran molaidh a rinneadh le Liam Alastair Crouse, a fhuair duais nan sgrìobhadairean ùra airson na bàrdachd ann an 2019. Tha am pìos a’ moladh a’ bhaile Laisgir, faisg air Loch Baghasdail ann an Uibhist a Deas, far a bheil e air a bhith a’ fuireach o 2018. ‘S e baile beag a th’ ann, le aon rathad beag a’ co-shìneadh ris an rathad mhòr agus a’ tighinn gu ceann aig clachan-coiseachd a-null gu Slighe Choinnich (neo an Dràibh mar as fhèarr a dh’aithnichear i), agus ’s dòcha nach saoileadh mòran gur e baile a bhiodh airidh air moladh a th’ ann.
Òran Laisgir
Thig a-nall air a’ chlachan
Gu baile nan cnocan ’s nam bàgh,
Baile Laisgir fo chaol-shràid
Loch Baghasdail air cladach an t-sàile;
Ged nach mòr mo chuid eòlais
Gun chòmhnaidh ach bliadhna no dhà,
Chuirinn rannan gu òran
Gu moladh a bhòidhchead do chàch.
Chì mi ’m Meall Dubh le caoraich
Gan sgaoileadh ’s gan trusadh le cù,
Leum nam feannagan-taomaidh
’S an cìobair gan saodachadh dlùth;
Air an taobh thall tha Pabaigh –
A bha leis na clèirich fad ùin’,
Agus Taobh Deas na Ceòlraidh
A-mach chun an t-Sròim chìte sùil.
Chì mi sgorran Beinn Choinnich
A’ stobadh gu corrach bhon cheò,
Bidh mi meòrachadh daonnan
Air imrich nan daoine fo sheòl,
Dh’fhàg gu deòraidh an dùrachd
Ri dùthaich an dùthchais ’s an òig’ –
Do shliochd Uibhist mar chrùisgean
Tha a’ bheinn ud na iùl dhaibh air chòrs’.
Siud an cala tha sàbhailt’
Gun chunnart ro bhàrcadh nan tonn
Ged a thigeadh an doineann
A ghonadh ’s a chreachadh am fonn
Beag a mhaoidheadh an strùladh
Leis an lùth ga mhùthadh na cheann
Bhiodh na sgothan gan tèarnadh
Ro ghàbhadh na mara ’na greann.
Chì mi eathar na cnàmhlach,
Mar sgàthan air làithean a bhà:
Far an robh uair na bodaich
Sa phort ud le dìcheall na spàirn’
A’ cur tearra air grìosadh
A’ tilleadh gu dìonachd an stràc,
Gu latha bogaidh gach bliadhna
Is saothair an iasgaich gun tàmh.
Far an tàlaidh a’ chuthag
An coilleag an rubha sa Mhàigh;
Far an sealbhaich an dreathan
A’ freastal seang-chòsag nan càrn;
Far an cluinnte am brìdean
A’ bìgeil ’s a’ sgiathlaich mun bhàgh,
’S corra-ghritheach na crùban
A’ rùrach san lìonadh a sàth.
Nuair a thig sochair samhraidh
’S gum buaint’ às an talamh am bàrr,
Saidhbhreas taisgte an earraich
An sreathan gu gorma a’ fàs
Bidh buntàta is uinnean
Is currain bheag’ bhuidhe is càl,
’S sgaoilidh ròsan a’ ghàrraidh
Am fàileadh glan cùbhraidh fo bhlàth.
Powered by WPeMatico
Seo dàn spioradail a rinneadh le Liam Alastair Crouse, a fhuair duais nan sgrìobhadairean ùra airson na bàrdachd ann an 2019. Tha am pìos a’ suidheachadh dìleab agus làthaireachd na Crìostachd an cois nàdar is cruthaidheachd Uibhist, a’ tarraing air cuid de bheul-aithris na sgìre, can, mu Choinneach no mun bhrìdean. Aig bonn na duilleige, tha clàradh dheth a’ gabhail an dàin (agus na rainn ann an òrdugh eadar-dhealaichte).
Nach cluinn thu an ceòl ud a dheònaicheas gràs Dhè?
O èist ris an laoidh tha gun chaochladh gun àicheadh:
Air osag na gaoithe thar aodann nan àrd-bheann,
Air gàirich a’ chuain tha bith-bhuan air na tràighean.
Gur fada is cian bha an Trianaid na làthair
An ceàrnaidhean tuath air an cuairtich an sàile;
Tha eachdraidh na Crìosdachd gu dìomhair san àrainn
Mar neamhnaid co-shìnte ri mìorbhailean nàdair.
Le spiorad na Cruthaidheachd gu ciùin anns an àite
Tha tighinn fa-near dhomh mar bheannaich gu gràdhmhor
Am brìdean thug dìon don mhac, Ìosa, o nàmhaid –
Rìgh Herod ’s an t-eachraidh – fon fheamainn rinn shàbh’ladh.
O stèidhicheadh tràth ann nuair thàinig an cràbhach,
Air taisteal gu crìochan na rìoghachd fo aidmheil,
Chuir Coinneach air leathad an eaglais an càradh
Gu sgaoileadh na fàisneachd aig fàidhean air Pàrras.
An Soisgeul rinn fàs às an làrach sa bhàgh ud,
An làthair na Trianaid bha riamh anns na h-àirdean:
Fo sgàil na Beinn’ Mòire tha còmhnaidh le ’gràsan –
Mar chaithris an Aoin air A chaoraich gun fhàilneadh.
Tha sòlas na sìthe san tìr seo an-còmhnaidh,
Le beannachd an Triath a tha riarachadh dòchais,
O mhullach nam beanntan gu gleanntan ar n-eòlais,
Tha m’ anam gu mùirneach an ùmhlachd Do thròcair’.
Powered by WPeMatico
Sgeulachd Aotrom Mu Throm-Inntinn
Ged nach i mo mhàthair ’s dòcha an tè as fhasa dèiligeadh rithe; aidichidh mi sin; chan eil duine ann as aithne dhomh nach canadh gur e tè inntinneach a th’ innte. Nuair a thig e gu aon is gu dhà cha chrèid mi nach b’ fheàrr leam màthair inntinneach na tè fhurasta. Na tog ceàrr mi; chan e ’s nach canainn gur e deagh-mhàthair a bh’ innte, oir b’ e agus dhomhsa nam òigridh riochdaich i a -huile rud a bu chòir a bhith ann am màthair; blàths, gaol, tèarainteachd.
Agus ’s e sin a th’ ann am pàrant dhuinn nuair a tha sinn òg, nach e; samhla dha na rudan bunaiteach sin? ‘S iongantach mar gur e ar pàrantan na daoine as fhaisge oirnn ach às lugha as fhìosraich dhuinn. Air corra uair gheibhinn plathadh gun robh pearsa a’ tàmh am broinn an t-samhla mhàthaireil. Sin nuair a shuidheadh i le cupan teatha air a beulaibh is i a’ leigeil seachad a h-uallaichean màthaireil tamall beag. Bhiodh i na suidhe casan bac air oiteig na slacs is lèine polo, aodaich a bha san fhasan aig an àm oir b’ e tè a bh’anns mo mhàthair a chùmadh an àirde ri fasan fad a beatha. S’ ainneamh a smogadh i ach aig na tamallan seo lasadh i toitean is dh’èiricheadh na fàinneachan toite às a beul os ar cionn dha na speuran; riombaill an tòir air ainglean. Fhathast nar cuideachd gu fìosaigeach, na h-inntinn bha i a’ siubhal gu làithean a h-òige gan toirt beò às ùr na seanchas. An turas a dhràibhig i bho Thoronto gu New York an am Chevy Bel Air, am partaidh aig a’ flat aig Duke Ellington, an neach-saidheans às an t-Suain aig an robh sùil innte is a dh’ainmich boiteag pharasait às a dèidh. Is beag an t-iongnadh nach do dh’obraich a’ phlòigh sin. Air corra uair shnàigeadh nathair an dròch-chuimnhe às na faileasan a chuir sgleò air an t-seanchas; mar a thàinig sgaradh san teaghalch bheag aice aig àm a’ chogaidh nuair a chaidh ise is a màthair a chur gu tuath bho Lunnainn nam fògarraich cogaidh, is bho seo a-mach mar a thigeadh atharrachadh aithgheàrr air sunnd a màthar; no an droch-dhìol a fhuair i aig an sgoil. Tha e duilich a chreidsinn san latha a th’ann gun rachadh nighneag a casg bho bhith a sgrìobhadh leis a’ chearraig no a cur ann an clas fa leth do chloinn nach seasadh gu dìreach. Ach sin mar a thachair. Stobadh i an toitean aice an uair sin dhan t-soitheach-luaithre a smàladh a cuimhne leis an tombaca.
Seo an nighean dhiùid aonranach a bhiodh air a leantail le cuilean mas fhìor a dh’fhàs gu bhith na h-oileanach dàna ann an Lunnainn agus an uair sin na neach-saidheans ann an Canada. Aon uair ’s gun robh clann aice; sin mise is am bràthair is a’ phiuthar agam; chuir i dùbhlan eile roimhpe is chaidh i an sàs ann a bhith a’ cur air bhonn Comann Nan Cròileagan ann an Alba. Nuair a dh’fhàs sinn suas beagan chaidh i na neach-obrach shòisealta. B’ e tòrrr rudan inntinneach is neo-àbhaisteachd a bh’anns mo mhàthair.
An oidhche ud bha i na madadh-aillidh. Nuair a dh’fhosgail i doras a’ flat bhig aice dhomh anns a’ chomhnaidh dìdeanach dheàrrs a sùilean dearga orm tro doilleireachd na trannsa. Bhoillsg na fiaclan mòra orm gu h-aithgheàrr ’s i a’ dèanamh snodha-gàire rium. Nuair a thionndaidh i gu mo threòrachadh a-steach nochd ceann earbaill bho bonn na dreasa aice is e a’ tulgadh air ais is air adhart. Bhuail e orm cho neònach ’s a bha e a bhith a’ faicinn madadh-allaidh air èideadh an trusgan cailliche.
Thuit i a-steach dhan chathair-uilne aice is ghabh mi fhèin an suidheachan gnàthach agam ri taobh. Bha i a’ sioftadh gu h-an-fhoiseil san t-sèithir, is i a’ feuchainn ri i fhèin a dhèanamh cofhurtail. ‘Earball an donais!’ thuirt i ‘Cho buaireanta ’s a tha e, fhìos agad.’ Air a beulaibh bha an teilidh air mar a bhiodh e fad an t-siubhail. ‘Leig leam coimhead gu deireadh a’ phrògraim is bruidhnidh mi riut an uair sin, a ghràidh.’ Thug i an t-sùil aice a dh’innse dhomh; ‘Na bi ag argamaid rium!’ Bha làn fhìos agam nach robh dòigh air talamh a chuirinn stad oirre bho bhith a’ coimhead gu deireadh Pointless is chaidh mi a-steach dhan mheanbh-chidsin aice gus cupa teatha a dhèanamh dhan dithist againn. Chàraich mi an tè aice ri taobh is theann mi air slupaireachd às an tè agam fhèin.
‘Cus fuaim!. Tha thu a’ dèanamh cus fuaim.’ Thug i sùil orm a bha eagalach a’ toirt grad- shealladh dhomh de na fiaclan biorach aice. Abair deireadh a bhiodh ann; a bhith air d’ithe le do mhàthair fhèin! Co-dhiù cha deach m’ithe oir thill aire mo mhàthar dhan telebhisean. Theann i ri brunndail mu na co-fharpaisich. Cho gòrach ’s a bha iad, cho gòrach ’s a bha an cuid aodaich, cho gòrach ’s a bha na ceistean, cho gòrach ’s a bha na preasantairean. Cha robh teagamh gun robh rudeigin a’ cur oirre. Mu dheireadh cha sheasadh i na b’ fhaide ris a’ ghòrachd is chuir i dheth am bogsa.
B’ e faochadh a bh’ann dhomh gun robh smig aotrom oirre is gleans aighearach na sùilean nuair a thionndaidh i rium an turasa.
‘An do dh’innis mi dhut gu bheil mi air a dhol nam mhadadh-allaidh?’ thuirt i rium.
‘Mhothaich mi dha sin.’
‘Ciamar a thug e cho fada dhomh m’ ainmhidh spioradail fhaighinn aig sealbh a tha brath. Ach seo mi a-nis. Dè do bheachd uh?
‘Cha do bhean thu ri do thì. Bidh i a’ fàs fuar.’ Thuirt mi rithe gu meata ‘An cuir mi sa mhicrowave i?’
Na bi cho amaideach! Am faca tu a-riamh madadh-allaidh ag òl tì?
Bha greis de shàmhchair ann eadarainn a chaidh a’ lìonadh le gearanan an t-seann bhoiler anns a’ phreas.
‘S e Bob as coireach.’
‘Bob?’
‘Seagh Bob. Is esan mo sheuman.’
‘Seuman?’
‘Aig na clasaichean, fhìos agad. Clasaichean spioradalachd. An tuirt mi riut gu robh mi a’ dol do na clasaichean sin; aig Partick Burgh Halls? Gach feasgar Dihaoine. Thuirt Bob; duine gasta a th’ ann; rium gun robh fìos aige bhon chiad triop a thachair sin ri chèile gur e seuman a th’ annam cuideachd, sin nan cuirinn eòlas air m’ ainmhidh spioraid. Sin an seòrsa duine a th’ ann, duine lèirsinneach. Duine cho laghach sa ghabhas. Agus bha e ceart.’
Bha i air leumadh gu a casan is bha i a’ spaidsearachd air ais is air adhart, air ais is airdhart.
‘Tha mi air a bhith a’ deànamh tòrr leughaidh; mu spioradalachd is a lethid. Tha ainmhidh spioradail aig gach uile duine. Bidh fear agads. ‘S còir dhomh am boiler buaireanta sin a chàradh. ‘S doch’ gun sgrìobh mi fhèin leabhar; eachdraidh beatha a bhios ann; Mo Bheatha mar Mhadadh-Allaidh. Rudeigin mar ‘Tha Fhìos Agam Carson a Nì am Madadh-Allaidh Saor Ulfhart’, ‘Fèin-Eachdraidh de Mhadadh X’, ‘Thugad am Madadh-Allaidh!’ Cuiridh mi fòn dhan phlumair sa mhadainn, Trobhad; tha rudeigin agam ri sealltainn dhut!’
Chaidh i a-null gu doras a’ chidsin is thug i spìonadh dhan làmhrachan ga fhòsgladh. An àite a’ chidsin bhig, bhìodaich leis na cupannan-tì san t-sinc is an dinnear aice deiseil air a’ chunntair is còmhdach cling film air b’ e raon mòr farsaing feurach a bha far comhair is a e na shìneadh gach taobh dhinn chun na fàire. Thug mo mhàthair leum aiste is sin i na deann ruith thairis air an raon is mise air a tòir a’ feuchainn ri cumail suas rithe. Bho àm gu àm stadadh i, ach mun robh anail agam nam uchd sin i air falbh a-rithist. Thàinig sin an uair sin gu coille. Ged a bha mo mhàthair a-nis fada air thòiseach orm ghlacadh mo shùil aiteal dhen fhaileas aice eadar na craobhan is chluinnin bragail briseadh nan geug is mar sin chaidh agam air a leantainn air èiginn. Shiubhail sinn mòinteach is shiubhail sinn cladach is thàinig sinn gu beinn. Aig mullach na beinne stad mo mhàthair mu dheireadh thall.
Bha i na seasamh gu direach beagan astar bhuam is i air a soillearachadh an aghaidh an speura ghuirm. Thòc a broilleach is leig i donnal aiste a bha eagalach is a chuir crith san talamh fomham.
‘Leumsa sin!’ Bha i a’ sìneadh a làmh thar a’ mhòinteach a laighe foidhpe is an cuan farsaing a laighe romhmpe. ‘Uile! ………. Ach; am faic thu e?’
Bha mi ri taobh a-nis ach cha robh de dh’anail agam nam uchd a leigeadh leum freagairt a thoirt dhi. Bha sgothan a’ cruinneachadh air an fhàire is na faileasean aca a’ cluich air uachdar na mara. Mhothaich mi gun robh sùilean mo mhàthar dian-ghlachte leis na faileasan sin ’s iad gan leantainn gu frionasach.
‘Am faic thu e? An rud a tha mi a’ lorg?’
Thàinig sgleò na sùilean. ‘Tha mi rud beag sgìth.’ thuirt i. ‘Cha chreid mi nach gabh mi cupa tì a-nis’
Thionndaidh i is i a’ cur cùl ri beinn is mòinteach is muir is thill i dhan t-seòmar-suidh. Chuir mi air a’ choire is ghlan mi aon de na cupannan san t-sinc. Nuair a thill mi dhan t-seòmar -suidhe fhuair mi boireannach an-fhann na sìneadh an sin is an teilidh air gu h-àrd. Cha robh sgeul air cluasan fada no fiaclan biorach no earball a chuireadh dragh oirre.
Chàrich mi an ti aice ri taobh is pòg air a gruaidh. Rinn mi gus falbh.
‘Mus fhalbh thu a ghràidh’ thuirt i ‘an dùin thu doras a’ chidsin? Tha oiteag fhionnar a’ tighinn troimhe’.
Powered by WPeMatico
Le Steaphan
Chaidh pàirt dhen aiste seo fhoillseachadh le Comunn Gàidhealach Ameireagaidh o chionn beagan bhliadhnaichean.
Sa chidsin chumhang, air mo dhinneadh eadar am bòrd-dìnnearach agus cunntair an stòbha, bha mi ag ullachadh anns a’ Mhàrt 2016 airson eilthireachd a dh’Iapan o Alba. Thog mi bogsa trom loma-làn leabhraichean ʼnam ghurraban ach, leth na truaighe, nach ann a bha ceannach agam air!
Seachdain ach beag ri tighinn gu latha m’ imeachd, agus mi cho fallain ris a’ bhreac thuige seo, ʼs ann a bha mi a-nis ʼnam laighe air an leabaidh lem dhruim cho goirt ʼs nach b’ urrainn dhomh èirigh. Rinn mi gurraban nuair a thog mi am bogsa, agus ʼs ann ʼnam chrùban a bha mi fad trì latha an dèidh sin nuair a bha ultaichean troma ri chur a-null gu tìr chèin ron latha imrich.
Tha seo a’ cur smuain orm gun robh ar sinnsir buailteach air buidseachd no sìthichean a choireachadh airson thubaistean, beag no mòr, a thigeadh air daoine aig amannan a bha mì-iomchaidh dhaibh. Saoil, nan tigeadh leum-droma air a’ cho-choisiche agam san t-seann aimsir, agus e ag ullachadh gus gabhail air siubhal, dè an comharra a bheireadh e às?
Tha saobh-chràbhadh o shean air toirbheartas de sgeulachdan fhàgail san latha a th’ ann, agus tha suim mhòr agamsa orra — ge be cò no càit às a bheil iad. Bho chionn greis, thug mi fa-near co-choltasan aig sgeulan Iapanach a leugh mi agus seann-sgeulan Gàidhlig as aithne dhomh. Bu toil leam, a-rèiste, coimeas neo-choileanta a dhèanamh eatorra anns an aiste bheag seo.
Bho chionn grunn bhliadhnaichean, bha mi a’ leughadh sgeulachd (Diluain ʼs Dimàirt ʼs Diciadain) san leabhar “The Book of Arran” mu fhigheadair crotach a thug toileachas cho mòr do na sìthichean (sìbhrich ann an Gàidhlig Arainn) ʼs gun tug iad a’ chroit far a dhroma. Ge-tà, rinn iad a choimhearsnach crotach eile “dà uair na bu chrotaiche” nuair a mhill esan am port a bha iad a’ seinn. Aig bonn an sgeòil, laigh mo shùil air nòta ag innse gun robh sgeulachdan Iapanach ann coltach ris an tè seo, ach gur e fliodh air bathais am peanas, seach croit air a sparradh air druim.
Cha do thòisich sgoilearan Iapanach air mith-sgeulan na tìre a rannsachadh gus na 1960an, ach a-nis gheibhear na deicheadan mhìltean de sgeulachdan dùthchasach air an rannsachadh. Coltach ri sgeulachdan Gàidhealach, tòisichidh mòran dhiubh le pàtrain shuidhichte, cleas “Uair dha robh saoghal”; “Bha siud ann uair”, msaa. Tha còig prìomh mhith-sgeulan Iapanach ann air a bheil fèill aig an t-sluagh agus a tha air nochdadh ann an iomadh riochd. Canar sgeulachdan “Muromachi” riutha bhon a tha iad a’ buntainn don linn ‘Muromachi’ (1392-1573, 1333/36-1573).
Is e “Urashima Taro” sgeulachd Iapanach eile a tha glè aithnichte fhathast agus a thug gu m’ aire coltasan ri sgeulachdan Gàidhealach a thaobh plòta na stòiridh. Tha seo eadar-dhealaichte bho na sgeulachdan Muromachi san t-seagh gu bheil eileamaidean dhith stèidhichte air eachdraidh. Mar sin, buinidh e do na seann-sgeulan anns nach fhaighear na foirmlean suidhichte a gheibhear anns na mith-sgeulan. An seòrsa aig a bheil càirdeas fad às ri seann phearsachan is tachartasan a bha uair fìor ged a chaidh an atharrachadh thar nan linn.
San tè seo, sàbhailidh iasgair òg, Urashima Taro, sligeanach a bheir leis e gu lùchairt Rìgh nan Dràgon fo uachdar a’ chuain mar thaing. Gabhaidh e gaol air bana-phrionnsa agus cuiridh e seachad trì bliadhna ann. Thig an cianalas air agus nuair a nì e airson tilleadh don t-saoghal bhon tàinig e, bheirear dha ‘seotal draoidheachd’ le rabhadh gun a fhosgladh. Mo thruaighe, fosglar e agus air ball, thèid e na sheann duine liath ʼs chan aithnich e duine no togalach am baile àraich oir tha 500 bliadhna air a dhol seachad seach na trì a chaith e anns an lùchairt sheunta air grunnd na mara. Ann an sgeulachdan Gàidhealach a leugh mi a tha fìor choltach ris na tha a’ tachairt ann an Urashima Taro, mar as trice, thèid am fear a-steach do shìthean agus thig e a-mach ʼna dhuine liath, aosmhor mus crìon e gu luaithre.
Chan eil agam ach sop às gach seid an-seo, ach ma tha sibh a’ gabhail tlachd à sgeulachdan Gàidhealach agus na creutairean sìthe is eile à Gàidhealtachd is Galltachd na h-Alba, is cinnteach leam gun còrd sgeulachdan Iapanach dhen leithid ribh cuideachd.
Le Steaphan Mac Risnidh
Powered by WPeMatico
Le Gordon Wells
In amongst the valuable Gaelic social history, Stòras Beò nan Gàidheal interviewer Pàdruig Moireach (Peter Murray) uncovered some interesting new family stories when he talked to his mother, Seònaid (Jessie) – including why she didn’t emigrate to Canada!
In the first part, Jessie, originally from Shawbost, Lewis, talks to Peter about their family history, and how his grandparents actually met and married around the time of the Depression in Detroit, where there was a strong Gaelic community. She tells stories of jumping ship, and working conditions and how they differed in America. On returning to Lewis they raised a family on the croft, and Jessie talks of her earliest memories of life on the land, herding the cows and getting home-made butter and cheese, and the food she got at school before they opened a canteen. (You can get a Clilstore transcript here: Unit 8388.)
In the second part, Jessie recalls her schooling and the weak Gaelic component to it, though the language was strong in the playground and the community. Communion practices are also recalled, as well as the role of supernatural tales, and New Year and Hallowe’en customs in a culture where house visits were common. After leaving school at 16 and some work experience, Jessie settled on training for nursing, which took her to Glasgow. Plans to move to Canada were abandoned when she met Peter’s father, and they returned to Lewis, first to Carloway, then Stornoway. Now living in Inverness, she offers thoughts on changes she’s seen in Lewis and the lack of opportunities. She prefers to remember home as it was. (You can get a Clilstore transcript here: Unit 8389.)
Tadhail air Island Voices – Guthan nan Eilean
Powered by WPeMatico
Le Steaphan
Cead o Chreative Commons
Mun àm dhuilich seo, dh’fhaoidte gu bheil cuid againn a’ toirt beachd air cho geàrr is a tha ar saoghal, agus gur feàirrde sinn cuideam a chur air na pàirtean dhith a tha dha-rìribh tarbhach, seach air nithean tana a bhios a’ bòdhradh cluasan ar cinn gach latha. Ma tha an saoghal a’ laighe cho trom oirnn ’s nach urrainn sùil a bhith againn ri dad fiachail san àm ri teachd, nach e sin an uair as motha a tha ùrachadh a dhith oirnn? Mur dèan sinn fhìn atharrachadh air ar beatha, thig caochladh uair no uaireigin ge boil leinn.
Seo an t-àm ma-thà cuimhneachadh air na càirdean is luchd-dàimh againn. An fheadhainn as cuimhneach leinn o ar n-òige, uaireannan is fhada bhon chridhe iad mura bheil iad a’ fuireach faisg air làimh. Tha ar teaghlaichean, mar bu chòir, a’ gabhail prìomh àite, ach ro thric bheir sinn sin mar leisgeul gun an oidhirp a dhèanamh gus a dhol ann an cuideachd ar luchd-dàimh, ag innse dhuinn fhìn gur e ar cor is crannchur as coireach don dearmad. Is mòr am beud sin, oir is dòcha gur e an luchd-dàimh a dh’fheumas sinn, a bharrachd air ar teaghlaichean, gus an t-ùrachadh deatamach seo a thoirt gu buil nuair a bhios sinn fad às, sgapte air feadh na dùthcha no air feadh na cruinne.
Bhuail sin ormsa gu h-àraidh an-uiridh nuair a dh’eug co-ogha mo mhàthar a dh’aona-bheum le stròc. Bha e mu thuaiream 50 bliadhna a dh’aois, duine air leth còir is càirdeil agus bha e uair na cheannaiche chlàran-ciùil leis an robh bùth-ciùil beag, neo-eisimeileach. Air latha a bhàis bha e ag obair san àite-chosnaidh aige ann an Dùn Reatha.
Gus an latha a shiubhail e, bha e a’ còrdadh ri Seumas fios a chumail ri a cho-oghaichean, a bharrachd air na dlùth-chàirdean is caraidean aige fhèin. Tha cuimhn’ agam turas e bhith tighinn a choimhead air mo mhàthair ’s mo bhràithrean mu dhà bhliadhna an dèidh bàs m’ athar le tinneas-cridhe. Dh’fhalbh mise agus Seumas ann am bus a-steach do bhaile Dhùn Deagh agus ghabh sinn biadh ann an seann chafaidh ris an cante “The Leerie”. Is e “leerie” facal air neach a bha uair a’ saltairt nan sràidean agus a’ cur lòchrain a’ bhaile thuige mus robh dealan ann. Co-dhiù, dh’òrdaich sinn le chèile “pie, chips & beans” ach b’ fheudar do Sheumas bochd cur suas leamsa, gille òg a’ mìneachadh dè a bh’ ann an “Wallace Pie” dha, oir bha an t-amadan òg seo dhen bheachd nach robh pàidhean “Dùn Dèaghach” rim faighinn ann an Dùthaich MhicAoidh! An duine gasta mar a bha e, cha do leig Seumas air idir, seach a bhith a’ luaidh air pàidh a dh’ith e fhèin aig Pàirc Hampden “turas a bha seo” agus a bha fìor choltach ris an fhear a bha sinn ag ithe.
Sìth d’ a anam.
Powered by WPeMatico
