Eadar an Nollaig agus a’ Bhliadhn’ Ùr bha cothrom agam beagan làithean a chur seachad còmhla ri caraid agus an dà chù aice ann an Northumberland. Tha, ‘s dòcha, 20 bliadhna bhon a bha mi san sgìre sin, ach a-mhàin san dol seachad, agus leis gun do chòrd i rium glan an turas mu dheireadh, bha mi a’ dèanamh fiughair ri a faicinn a-rithist. Agus chan e briseadh-dùil a bh’ ann idir – àite cho àlainn is eachdraidheil ‘s a bha e riamh. Chleachd sinn an ùine ghoirid gu math, le bhith a’ coiseachd air diofar thràighean leis na coin, agus a’ tadhal air seann chaistealean is eaglaisean (is dìreach pailteas dhiubhsan an sin).
Ach an-diugh bha mi airson innse dhuibh mun chaisteal as ainmeile an sin, Bamburgh. Chì thu bho fhada e às gach àird, na shuidhe gu pròiseil air a chreig bhasailt chais sna dùin-ghainmich, dìreach ri taobh na mara am meadhan achaidhean rèidh. Sealladh druidhteach!
Bha àitichean-tuinidh air a’ chreig agus timcheall oirre fad nam miltean de bhliadhnaichean, ach ’s ann leis na rìghrean Anglach is Sagsannach a thàinig na linntean a bu chudromaiche a’ chaisteil, is iad an sàs ann an sgaoileadh Crìostaidheachd (chaidh Naomh Aodhan a chur bho Eilean Ì san 7mh linn) agus anns an dìon an aghaidh nan Lochlannach – agus nan Cruithneach. Dh’fhàs an daighneach na bhu mhotha ‘s na bu treasa thar nan linntean, fo rìoghrachasan eile, ach mu dheireadh thall cha robh fiù ‘s na ballaichean tomadach cloiche sin làidir gu leòr agus ri àm Cogaidhean nan Ròsan bha Bamburgh na chiad chaisteal san tìr a chaidh a mhilleadh le cumhachd chanan.
As dèidh sin cha deach Caisteal Bhamburgh fìor am feabhas buileach mar dhaighneach. San 18mh linn bha e na àite-fuirich Easbaig Dhurham, Lord Nathaniel Crewe, a thòisich càradh a’ chaisteil, obair a chùm Urras Lord Crewe a’ dol as a dhèidh tron 19mh linn. Bha an t-Urras cuideachd an sàs ann an ath-thogail a’ bhaile agus ann an stèidheachadh seòrsa “stàit shochairean” ionadail le ospadal, sgoil, bàta-teasairginn is eile. Ach air sgàth dhuilgheadasan ionmhasail a thàinig orra, cheannaich Lord Armstrong of Cragside an caisteal ‘s an oighreachd ann an 1894.
Agus ‘s ann fodhasan a dh’ùr-bheòthaich an caisteal, le obraichean-togail mòra agus leis an ath-chruthachadh gu bhith mar dhaighneach Mheadhan-Aoiseach a-rithist. Dh’fhuirich e fhèin ann gu tric, agus lìon e le àirneis sònraichte is ealain e. Sin an caisteal a chì thu an-diugh, agus is fìor fhiach a dhol ann – tha an togalach agus an suidheachadh (agus an sealladh) drùidhteach gu leòr iad fhèin, ach a bharrachd air sin, tha na seòmraichean diofraichte, bhon talla mhòr chun a’ chidsin, uabhasach intinneach is làn stuth tarraingeach, le mìneachaidhean soilleir ciallach annta.
Ach faodaidh mi tadhal timcheall air àm na Nollaig a mholadh gu h-àraidh. Chan ann dìreach oir cha bhi e cho trang, ach ‘s ann gum bi iad a’ sgeadachadh nan seòmraichean a-rèir cuspair Nollaige (an turas seo The Twelve Days of Christmas), gu proifeasanta ‘s gu h-àlainn, cho cruthachail is mionaideach ‘s gur gann gun creidseadh tu e. Chòrd rium gu h-àraidh na breusan sgeadaichte gu h-ealanta. ‘S e Charlotte Lloyd-Webber, dealbhaiche-tèatair, a chruthaicheas e leis an sgioba aice, mar a nì i cuideachd aig Caisteal Howard, agus is fhiach fhaicinn – chan eil mi fhìn uabhasach measail air sgeadachadh mar as àbhaist, ach ‘s e rud gu tur a-mach às an àbhaist a bha seo, aig ìre àrd ealanta; chan e kitsch a th’ ann idir. Bidh iad ga dhèanamh a-rithist san Dùbhlachd am bliadhna, a rèir coltais.
Agus mura h-eil sin gu leòr, tha am baile fhèin snog, le cafaidhean is taigh-seinnse, agus eaglais eachdraidheil, agus tha an tràigh-ghainmhich ri taobh a’ chaisteal air leth brèagha, fada, farsaing, agus dìreach taghta do theaghlaich – agus do choin. Rùm gu leòr ann dhan a h-uile duine!
Between Christmas and New Year I had the chance of a few days away with a friend and her two dogs in Northumberland. It’s maybe 20 years since I was in that area, except for passing through, and I’d enjoyed it so much the last time that I was really looking forward to it. And I wasn’t disappointed – it’s as lovely and historic as ever. We fairly packed in the beach walks, castles and old churches (and there are plenty of all these) in the short time.
But in this article I want to concentrate on the most famous castle there – Bamburgh. You can see it from far away from every direction, perched proudly on its steep basalt crag in the dunes, right by the sea, amid flat farmland. An impressive sight!
There have been settlements on the crag and around it for thousands of years, but it was under the kings of the Angles and the Saxons that it had its most important centuries, being involved in the spread of Christianity (St Aiden was sent there from Iona in the 7th C) and the defence against the Vikings – and the Picts. The fortress grew larger and stronger over the centuries under other dynasties, but even these massive stone walls were not enough to stop it becoming the first castle in the country to fall to canon, during the Wars of the Roses.
After that Bamburgh Castle never really fully recovered as a military stronghold. In the 18th C it was the residence of the Bishop of Durham, Lord Nathaniel Crewe, who began to repair it, work which was continued after him by the Lord Crewe Trust through the 19th C. The Trust was also active in rebuilding the village, and it established a kind of local “welfare state” with hospital, school, lifeboat etc. But due to financial difficulties that befell them, Lord Armstrong of Cragside bought the castle and estate in 1894.
It was under him that the castle saw a revival, with major building works and restoration back into a mediaeval fortress. He often stayed in the castle himself, and filled it with sumptuous furniture and art. That’s the castle we see today, and it’s absolutely worth going to see it – the building and its location (and view) themselves are impressive enough, but also the different rooms inside, from the great hall to the kitchen, are extremely interesting, full of fascinating objects, with clear, discreet explanations.
But I can especially recommend a visit around Christmas. Not just because it’s less busy, but also because they decorate the rooms with a Christmas theme (this year it was The Twelve Days of Christmas), professionally and beautifully; it’s so creative and detailed that it’s hard to believe. I particularly admired the beautiful, elaborate fireplace decoration. It’s the theatre-designer Charlotte Lloyd-Webber and her team who create it, as they also do at Castle Howard, and it’s really worth seeing – ordinarily I’m not very keen on decoration, but this was something altogether out of the ordinary, at a high level of artistry, no hint of kitsch. They’re doing it again this December, apparently.
And if all that wasn’t enough, the village itself is lovely, with cafes and a pub, and a historic church, and there’s an exceptionally beautiful long, wide sandy beach right beside the castle, just perfect for families – and for dogs. Plenty of room there for everyone!
San latha a th’ ann, bidh sinn a’ smaoineachadh air na rathaidean-iarainn mar shiostam no lionra ach nuair a chaidh an togail an toiseach san 19mh linn, chan ann mar sin a bha cùisean idir.
Bha na diofar chompanaidean rèile a’ co-fharpais gu mòr ri chèile agus tha seo gu math follaiseach bho na diofar stèiseanan sna bailtean-mòra. Ann an Dùn Èideann, mar eismpleir, bha dà therminus ann: Waverley agus Sràid a’ Phrìonnsa. Ann an Glaschu, bha ceithir ann: Glaschu Mheadhain, Sràid na Banrigh, Sràid Bhochanan agus St Enoch.
Bha rudan nas miosa buileach ann an Lunnainn, ge-tà. San latha an-diugh, tha 14 termini ann agus b’ àbhaist barrachd a bhith ann!
Bidh mi a’ dol gu Lunnainn meadhanach tric ach chan eil mi air a bhith anns a h-uile terminus fhathast. Tha mi air na bhith anns a’ mhòr-chùid aca mar-thà ach bha dhà no trì nach fhaca mi riamh roimhe agus shaoil mi gur e deagh thuras a bhiodh ann. Mar sin, chuir mi romham a dhol air splaoid gu na termini Lunnainneach uile ann an latha.
Tha e furasta a dhol eatorra uile air an Underground ach bha sin ro fhuarasta dhomh agus mar sin, chuir mi romhan a dhol ann air trèanaichean an lìonra nàisesanta a-mhàin. Far nach robh e comasach a dhol eadar stèiseanan gu dìreach, bha e ceadaichte a choiseachd eadar stèiseanan.
Chuir mi seachad grunn làithean ag obair air plana airson a dhol eadar stèiseanan agus mu dheireadh thall, bha plana agam – plana gu math toinnte le còrr is 30 tursan trèana. An uair sin, chuir mi taigh-òsta agus siubhal air dòigh eadar an Nollaig is a’ Bhliadhna Ùr.
Gu mì-fhortanach, às dèidh dhomh na tiocaidean a cheannach, chaidh fhoillseachadh gum biodh grunn loidhnichean is stèiseanan dùinte rè nan saor-làithean airson obair innlearachd – Liverpool Street air fad agus a h-uile Loidhne Overground gu Liverpool Street nam measg. Agus cha robh e comasach a dhol eadar Victoria agus Waterloo air an trèana mar thoradh air obair innleadaireachd aig Clapham Junction. Agus a bharrachd air sin, air an latha fhèin, bha trioblaidean ann leis na loidhnichean Overground a-mach is a-steach a Euston…
Bha agam ri co-dhùnadh am bu chòir dhomh cumail a’ dol agus a dhol eadar na stèiseanan a’ cleachdadh an tiùb far an robh sin a dhìth, no a bhith ga fhàgail gu latha eile agus rudeigin eile a dhèanamh air an turas seo a Lunnainn. Aig a’ cheann thall, cho-dhùin mi gum bu chòir dhomh a dhèanamh co-dhiù agus rinn mi air Charing Cross gus an turas a thòiseachadh.
Charing Cross – CHX (1864). Le South Eastern Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923
Thagh mi Charing Cross leis gu bheil an stèisean ann an teas mheadhan Lunnainn. B’ e an Charing Cross tè de na h-Eleanor Crosses a thog Rìgh Eideard I Shasainn gus a bhean Eleanor a chomharrachadh. Nuair a chaochail i ann an meadhan Shasainn ann an 1294, thog an Rìgh crois anns gach àite far an do laigh a ciste-laighe aice air an t-slighe air ais gu Abaid Westminster.
Chaidh a’ chrois a sgrìos le Crombail fo lagh leis an ainm inntinneach An Ordinance for the utter demolishing, removing and taking away of all Monuments of Superstition or Idolatry, agus às dèidh ath-stèidheachadh na Monarcachd, chaidh ìomhaigh de Rìgh Tèarlach I (le a cheann!) a chur na h-àite. Chun an latha an-diugh, tha Ìomhaigh Thèarlaich I a’ comharrachadh meadhan oifigeil Lunnainn.
Dh’fhosgail Stèisean Charing Cross ann an 1864 agus ri a thaobh, chaidh lethbhreac den Charing Cross a thogail a tha nas motha na a’ chrois thùsail.
Tha sealladh àlainn den abhainn agus de mheadhan a’ bhaile bho Charing Cross agus bha mi gu math toilichte a bhith ann oir cha do ghlac mi trèana ann riamh roimhe. Fhuair mi trèana a bha a’ dol gu Dartford. Bu toil leam a dhol gu Stèisean Dartford latha de na làithean oir tha plac ann air àrd-ùrlar a tha a’ comharrachadh far an do choinnich Mick is Keith sna Rolling Stones an toiseach. An-diugh, ge-tà, cha robh tìde agam agus cha deach mi ach air turas gu math goirid gu Waterloo East.
2.Waterloo East– WAE (1869). Le South Eastern Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923 (Airson Waterloo – WAT [1848], le London and South Eastern Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923)
Tha stèisean Waterloo air leth ainmeil – agus air leth trang. ‘S e an stèisean as motha ann am Breatainn a th’ ann agus chaidh mi ann tron bhràthair bheag aige – Waterloo East – stèisean co-cheangailte ris le slighe-coiseachd – ann an dòigh tha e caran coltach ri Glasgow Central Low Level – ach a-mhàin gu bheil e nas àirde na am prìomh stèisean.
Is e an rud as annasaiche gu bheil Stèisean Waterloo East caran coltach ri stèisean dùtchail seach stèisean ann an teas-mheadhan Lunainn, le togalach beag snog.
Choisich mi an uair sin a-steach gu Waterloo fhèin far a bheil goireasan gu leòr ann de gach seòrsa agus 22 àrd-ùrlaran.
Leis a sin, chaidh mi air ais gu Waterloo East airson a dhol air adhart dhan ath-stèisean – London Bridge.
3. London Bridge – LBG (1836), Le London and Greenwich Railway. London and Croydon Railway/London and Brighton Railway/South Eastern Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923
Is e Drochaid Lunnainn an terminus as sìne ann an Lunnainn ach ann an dòigh, is e an terminus as ùire a th’ ann cuideachd! B’ àbhaist dhan stèisean a bhith car coltach ri Margadh an Fheòir ann an Dùn Èideann – uamhasach trang agus uamhasach cudromach ach caran grod agus fada ro bheag. Coltach ri Margadh an Fheòr fhèin, rinneadh ath-sgeadachadh air an stèisean bho chionn ghoirid agus tha e a-nis tòrr nas motha agus tòrr nas spaideile.
Feumaidh mi a ràdh ge-ta, ged a tha e spaideil is tòrr nas fheàrr na bha e, chan eil dad eachdraidheil air fhàgail ann agus tha e a’ faireachdain caran clionaigeach agus gun anam. ‘S e àite airson a bhith a’ glacadh trèana a th’ ann seach stèisean mar St Pancras no King’s Cross far a bheil e tlachdmhor dìreach a bhith ann.
Às dèidh dealbh no dhà, bha an t-àm ann a dhol thairis air an àbhainn a-rithist gu Cannon Street.
4. Cannon Street – CST (1866), le South Eastern Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923
Chan eil ach mu mhìle ann gu Cannon Street ach chithear seallaidhean sgoinneil de mheadhan Lunnainn – Drochaid an Tùir, Àrd-eaglais Phòil is eile. Coltach ri Charing Cross, chaidh togalach oifisean a thogail os cionn stèisein Cannon Street – ach eu-choltach ri Charing Cross, cha do dh’fhàg iad rùm gu leòr airson nan trèanaichean! Tha mullach an stèisean gu math ìosail agus tha an t-àite ro bheag agus ro dhorcha. Bhon taobh a-muigh cuideachd tha coltas bloc oifis ann seach stèisean mòr eachdraidheil.
Leis a sin, fhuair mi an trèana air ais gu Drochaid Lunnainn airson a dhol air adhart dhan ath-stèisean.
5. Blackfriars – BFR (1864), le London, Chatham and Dover Railway, an uair sin le Southern Railway bho 1923
Tha stèisean Blackfriars caran neònach oir tha an stèisean air fad air drochaid thairis air an Thames. Faodaidh tu a dhol a-mach no a-steach dhan stèisean air gach taobh cuideachd – air Sràid na Banrigh Bhictoria aig tuath no air an South Bank aig deas.
Tha pannalan dealanach air mullach an stèisein a tha a’ cruthachadh dealain dhan stèisean air fad agus tha seallaidhean sgoinneil den abhainn ann cuideachd.
Tha sinn uile air cluinntinn mu Chrossrail (no “the Elizabeth Line” mar a chaidh a chur air) – loidhne spaideil ùr eadar iar agus ear, agus tha Blackfriars aig cridhe loidhne Thameslink a tha a’ ceangal tuath is deas san aon dòigh agus a dh’fhosgail ann an 1988.
Ann an dòigh, tha Blackfriars coltach ri London Bridge – chaidh ùrachadh chun na h-ìre is nach eil mòran eachdraidh air fhàgail – ach aig an aon àm, is toil leam e.
6. St Pancras – STP (1868), le London, Chatham and Dover Railway, an uair sin le London, Midland and Scottish bho 1923
An uair sin, ghlac mi an trèana air Thameslink airson an turais ghoirid gu St Pancras Eadar-nàiseanta.
Coltach ri Blackfriars agus London Bridge, chaidh St Pancras a sgeadachadh gu mòr beagan bhliadhnaichean air ais. Eu-choltach ris an dà stèisean sin, ge-tà, chaidh a dhèanamh ann an dòigh a chùm na rudan a bha math mun t-seann thogalach ach a thug piseach mhòr air cuideachd.
Thug an neach-naidheachd rèile Christian Wolmar “Cathedrals of Steam” air mòr-stèiseanan Lunnainn agus is dòcha gur e St Pancras an togalach as eaglaiseil agus as fheàrr a-mach asta uile.
B’ àbhaist do St Pancras a bhith mar phrìomh terminus airson trèanaichean às na Midlands ach b’ àbhaist dha a bhith gu math salach is dòrcha agus bha grunn mholaidhean ann gus an stèisean a dhùnadh is na trèanaichean a ghluasad gu Kings Cross is Euston.
Aig a’ cheann thall, chaidh an stèisean, a’ gabhail a-steach an taigh-òsta spaideil, a chumail agus ath-sgeadachadh mar therminus airson HS1 – an loidhne dhan Channel Tunnel. Tha bùithtean agus taighean-bidh sgoinneil ann agus ’s e an seòrsa àite a th’ ann far an rachadh tu fiù’s mur a robh thu gu bhith a’ dol air an trèana. Ma tha thu a’ tighinn no a’ falbh à Sasainn, tha e tòrr nas fheàrr na port-adhair.
Intermission!
Bha e mu mheadhan latha agus mar sin, bha an t-àm ann airson rudeigin ri ithe agus rud beag obair planaidh.
Thug mi a-mach an clàr-ama agam, atlas nan rathaidean-iarainn agus am fòn agam. Tha cùisean a’ fàs gu math doirbh às dèidh nan stèisesanan seo oir tha na ceanglaichean nas doirbhe is nas toinnte.
Tha e caran doirbh a dhol gu Marylebone bho na termini eile air trèanaichean mainline. B’ e am plana agam a dhol gu West Hampstead Thameslink agus an uair sin coiseachd gu West Hampstead (Overground) agus an trèana fhaighinn às a sin gu Williesden Junction, bho Williesen Junction gu Wembley Central agus an uair sin a’ coiseachd gu Wembley Stadium airson na trèana gu Marylebone.
Bha trioblaidean ann leis an Overground agus thug mi sùil air làrach-lìn TfL gus dearbhadh gun robh na trèanaichean fhathast a’ ruith. Bha iad agus mar sin, às dèidh biadh, chaidh mi air ais gu St Pancras agus ghlac mi an turas gu West Hampsted Thameslink.
Às dèidh dhomh coiseachd gu West Hammpsted (Overground), ge-tà, bha na shutters sìos agus fhuair mi a-mach gun deach na trèanaichean uile a chur dheth mar thoradh air trioblaidean siognalaidh beagan mhìonaidean ro làimh.
Mar sin, bha agam ri dhol air trèana tiùb airson a’ chiad turas den latha. An àite a bhith a’ dol fad na slighe gu Marylebone, chaidh mi gu Wembley Central air a’ Bhakerloo Line agus an uair sin, rinn mi air stèisean Wembley Stadium.
Gu mì-fhortanach, mar thoradh air stàilcean an latha roimhe agus obair air an loidhne, cha robh ann ach aon trèana gach uair a thìde agus bha mi dìreach air tè a chall. Gu fortanach, bha deagh leabhar agam – leabhar cò-rinn-e stèidhichte ann an taobh tuath na Cuimrigh. Leis gur e stèisean Wembley Stadium a bh’ ann, bha mi a’ smaoineachadh air Live Aid, consairt Cuimhneachaidh Freddie Mercury agus Keith Moon – a rugadh ann am Wembley. Rinn mi caraid cuideachd – calman!
Stèisean Wembley Stadium
Chaidh an tìde seachad gu luath agus chan fhada gus an robh mi air an Clas 165 Networker gu Marylebone.
7. Marylebone – MYB (1899), Great Central Railway an uair sin London and North Eastern Railway bho 1923.
‘S e stèisean gu math beag a th’ ann an Marylebone – mun aon mheud ri Inbhir Nis. Seo an dàrna terminal as lugha ann an Lunnainn.
B’ àbhaist do Mharylebone a bhith na stèisean aig an Great Central – prìomh loidhne a ruith bho Sheffield gu Nottingham – Leicester – Lunnainn. Chaidh an loidhne air fad a dhùnadh eadar 1966 agus 1969 agus cha robh air fhàgail an uair sin ach seirbheisean coimiutair gu Aylesbury, High Wycombe agus Banbury.
Mar sin, gach turas a smaoinicheas mi mu Stèisean Marylebone, smaoinichidh mi air Marillion oir ’s ann a Aylesbury a tha iad.
Leis nach robh ann ach seirbheisean ionadail, bha BR airson an stèisean a dhùnadh. Bha iad am beachd a reic airson a chleachdadh mar stèisean bhusaichean. Gu fortanach, chaidh ìrean cleachdaidh nan seirbheisean suas gu mòr agus chaidh an stèisean a shàbhaladh. San latha an-diugh, tha seirbheisean a’ ruith bho Mharylebone gu Oxford is Birmingham cuideachd.
Tha mi den bheachd gur e stèisean fìor mhath a th’ ann – chan eil e ro mhòr agus tha e fhathast anns a’ chruth traidiseanta aige – ach tha e a’ coimhead cha mhòr ùr. Ann an leabhar a leugh mi bho chionn ghoirid, ge-ta: London’s Railway Termini: Photographs at the end of the Line le Nixon agus Lloyd, rinn iad comas eadar Marylebone agus Blancmange! Chan eil mi buileach cinnteach carson – cha robh coltas ro bhlancmangeach air idir nam bheachd…
Fhuair mi cofaidh agus rinn mi air an tiùb (mar thoradh air na trioblaidean leis an Overground) airson turas goirid air a’ Bhakerloo gu Paddington.
8. Paddington – PAD (1838), Great Western Railway
Tha stèisean Paddington dìreach àlainn agus chan fhada bho chaidh a sgeadachadh ann an dòigh a chuir eachdraidh agus an latha an-diugh ri chèile gu math. Seo cridhe a’ Great Western le trèanaichean a’ dol gu àiteachan air a bheil mi gu math dèidheil – a’ Chòrn agus taobh deas na Cuimrigh am measg tòrr àiteachan eile. ‘S ann às a seo a tha an Heathrow Express a’ fàgail cuideachd.
Tha rud no dhà eile ann a tha inntinneach cuideachd – ìomhaigh Paddington Bear, agus an Saighdear gun Ainm. A bharrachd air sin, chaidh an gaisgeach Èirinneach Michael Davitt a chur an greim leis a’ Phoileas ann an Stèisean Paddington ann an 1870.
Gu fortanach, cha deach duine sam bith a chur an greim an-diugh agus bha mi saor airson cumail a’ dol dhan ath stèisean – Liverpool Street.
Bha mi gu bhith a’ dol ann air loidhne nach robh ann an turas a bha mi ann an Lunnainn – an Elizabeth Line. Tha an loidhne seo a’ dol bho iar gu ear tro mheadhan Lunnainn agus a’ ceangal cuid de na stèisean as cudromaiche.
Tha an Elizabeth Line gu math spaideil is fìor luath – ach feumar a ràdh nach eil mòran ri fhaicinn leis gu bheil e ann an tunailean tro mheadhan a’ bhaile.
Chan fhada gus an robh mi ann an Liverpool Street.
9. Liverpool Street – LST (1874), le Great Eastern Railway an uair sin le London and North Eastern Railway bho 1923
Gu mì-fhortanach, chan fhaca mi ach taobh a-muigh an stèisein oir bha an stèisean air fad agus na loidhnichean Overground co-cheangailte ris uile dùinte airson obair innleadaireachd. Às dèidh dhomh dealbh a thogail, rinn mi air Moorgate.
Mar thoradh air na trioblaidean leis na seirbheisean rèile, chaidh mi gu Moorgate air chois.
10. Moorgate- MOG (1865), le Metropolitan Railway an uair sin le London Underground
‘S e Moorgate an terminus as lugha ann an Lunnainn. Tha e a’ frithealadh diofar bhailtean ann an Hertfordshire: Hertford, Welwyn Garden City, Stevenage agus Letchworth.
Tha eachdraidh inntinneach aig an stèisean – b’ àbhaist dha a bhith aig ceann meur-loidhne à Farringdon a tha a-nis air dùnadh agus a bharrachd air sin, cha robh ann ach seirbheisean London Undergroundl Tha an stèisean air na loidhnichean Metropolitan, Hammersmith is City, Circle agus Northern.
A bharrachd air seo, bha meur-loidhne aig an Underground – the Northern line (Highbury Branch) a bha a’ ruith eadar Moorgate agus Finsbury Park (gu 1964) agus Drayton Park (às dèidh 1964). Bha tubaist uamhasach air an loidhne seo ann an 1975 anns an deach 43 duine a mharbhadh. Chaidh an loidhne seo, ris an canar the Northern City Line, a ghabhail thairis le BR ann an 1976 agus chaidh an loidhne ath-cheangail ri Finsbury Park agus leis an lìonra nàiseanta. Sin as adhbhar gu bheil Moorgate air a mheas mar therminus Lunnainneach.
Cha robh mòran ri fhaicinn ann am Moorgate – tha e fon talamh is dorcha gun ghoireasan is mar sin, ghlac mi an trèana agam gu Finsbury Park – far an do rugadh John Lydon bho na Sex Pistols!
11. King’s Cross- KGX (1852), le Great Northern Railway an uair sin le London and North Eastern Railway bho 1923
Bha rudan fuar is dorcha ann an Finsbury Park agus mar sin, cha b’ e ruith ach leum dhomh an trèana agam gu King’s Cross a ghlacadh.
Tha cuimhne agam air King’s Cross bho chionn 25 bliadhna agus bha e gu math grod aig an àm is bha an àite timcheall air gu math robach cuideachd. Chaidh an stèisean a sgeadachadh bho chionn beagan bhliadhnaichean agus tha e a-nis gu math àlainn. Tha an sgìre air an taobh a-muigh tòrr nas fheàrr a-nis cuideachd.
Stad mi ann airson rudeigin ri ithe, a’ coimhead mun cuairt aig an togalach àlainn agus an uair sin, choisich mi dhan stèisean mu dheireadh den latha – Euston.
12. Euston- EUS (1837), le London and Birmingham Railway an uair sin le London Midland and Scottish bho 1923
Choisich mi gu Euston leis gun robh na seirbheisean Overground a-mach à Euston dheth airson an latha – ach cha robh sinn gu diofar oir chan eil e ach mu 5 mionaidean air falbh air chois.
Ann an dòigh, tha Euston na eisimpleir den a h-uile rud a bha cearr air àiltireachd agus planadh còmhdhail anns na 1960an. Chaidh an togalach thùsail a leigeil agus chaidh togalach ùr grannda a chur na àite, le barrachd cuideam air bùithtean na air na trèanaichean – a tha ann am basement gu math dorcha grannda. Bha na stèiseanan Bhictorianach nan “Àrd-eaglaisean Smùid”, ach tha na stèiseanan mar seo bho na 1960an a’ sealltainn gun robh daoine an dùil gum biodh an t-àm ri teachd coltach ri Comar nan Allt no Milton Keynes le togalaichean grannda utilitarian. Ged a mhair na h-Àrd-eaglaisean smùid còrr is 150 bliadhna, tòrr aca ann an cruth nach deach atharrachadh cus, bha e follaiseach taobh a-staigh 15 bliadhna gun robh togalaichean mar Euston feumach air ùrachadh mòr mar-thà is nach eil daoine idir cho deidheil orra ’s a tha iad air na togalaichean nach deach “ùrachadh”. Saoil an tig piseach air Euston nuair a thèid HS2 fhoillseachadh?
Agus ged is e an aon rud a tha math mu Euston gu bheil tòrr bhùithtean is taighean-bìdh ann, tha a’ mhòr-chuid aca dùinte mar thoradh air obair sgeadachaidh aig an àm seo is mar sin, chaidh mi gu taigh-seinnse faisg air làimh airson deochag fhad ’s a bha mi a’ feitheimh ris an trèana dhachaigh.
Air a’ chuspair sin, nam b’ urrainn dhomh rud atharrachadh mu na stèisean mòra, chuirinn barrachd goireasan ann airson daoine a tha ann air an oidhche – daoine a tha a’ feitheimh airson trèanaichean eadar-chathrach às dèidh 10f nuair a tha cha mhòr a h-uile rud dùinte. Tha First Class Lounges agus Sleeper Lounges ann, ach bhiodh e math nam biodh cuid de na taighean-bìdh fogsailte na b’ anmoiche no nam b’ urrainn dhut beagan a phàigheadh airson faighinn a-steach gu lounge fiu ’s mur a robh tiocaid 1d class agad. Ma tha trèanaichean is pleanaichean gu bhith co-ionann, tha e cudromach gum bi cothrom agad suidhe sìos ann an àite blàth sàbhailte agus is dòcha beagan obrach a dhèanamh fhad’s a tha thu a’ feitheimh ri trèana air an oidhche.
Aig 10:30. chaidh sinn a ghairm air bòrd na trèana-caidil agus aig 11:40, bha sinn air an t-slighe air ais a Ghlaschu. An turas seo, chaidil mi gu math.
An Cadalaiche – a’ bòrdadh ann an Euston
And here’s two I made earlier –
13. Fenchurch Street – FST (1841), le London and Blackwall Railwayan uair sin le London Midland and Scottish bho 1922
Nis, chì sibh nach eil ach 12 stèiseanan an seo – mar thoradh air na trioblaidean le obair innleadaireachd agus duilgheadasan siognalaidh, rinn mi dà de na stèiseanan air an dà latha roimhe. Bha mi ann am Fenchurch Street air a’ chiad latha agam ann an Lunnainn is mi a’ tilleadh bho Southend-on-Sea. B’ e am plana agam a dhol eadar Liverpool street agus Fenchurch Street, taobh Barking ach leis gun robh Liverpool Street dùinte, cha ghabhadh e dèanamh.
Cha robh mi riamh ann am Fenchurch Street roimhe agus bha mi riamh airson a dhol ann, ach feumar a ràdh nach eil an stèisean ro mhath. Tha e a’ coimhead fìor mhath bhon taobh a-muigh ach air an taobh a-staigh, tha e gu math beag agus chan eil mòran ann. Tha e gu math dorcha cuideachd.
13. Victoria – VIC (1860), le London and Blackwall Railway uair sin leis an Southern Railway bho 1922
Bha mi ann an Waterloo airson mo thuras Routemaster is mar sin, nuair a thill mi dhan stèisean, shaoil mi gun tòisichinn mo thuras gu gach terminus tràth. Cha deach ro mhath dhomh. Is e an dòigh as fhasa eadar Bhatairliù agus Bhictoria a bhith a’ dol gu Clapham Junction agus an uair sin air adhart gu Bhictoria. Nuair a ràining mi Clapham Junction, ge-tà, bha na seirbheisean uile gu Waterloo. Mar sin, ghlac mi an trèana air ais gu Vaxhall agus an Underground gu Victoria.
‘S e stèisesan mòr eile a th’ ann an Bhictoria, le gu leòr goireasan agus bùithtean, agus is ann às a sin a tha na trèanaichean gu Port-adhair Gatwick a’ falbh.
Abair turas! Chunnaic mi tòrr de Lunnainn a bharrachd air na trèanaichean is stèiseanan uile.
Dh’fhaighinich caraid ro làimh de chosgadh splaoid nan termini. Thug mi sùil air a’ chunntas Oyster agam agus uile gu lèir, chosg e ….. £11.10. Cha robh sin dona airson 14 tursan trèana agus 3 tursan bus!
The Aire air Sunnd Digital Fèis was a celebration of community heritage spread over two days in September 2022, held at the old Carinish School, now headquarters for Comann Eachdraidh Uibhist a Tuath, the North Uist Historical Society. Digital activities involved digitising artefacts from the community, recording stories, listening to Gaelic voices, and exploring heritage places through virtual reality. A cèilidh was also held with music and drama from young people of North Uist.
The fèis was held as part of the Ideas Fund “Aire air Sunnd” project, in which the Universities of Aberdeen, St Andrews, and the Highlands and Islands team up with Island Voices to provide research support for well-being initiatives on the island. The recordings in the video below were made by the St Andrews digitisation team, and can be viewed as separate items alongside several clips in English on the CEUT site.
This selection of Gaelic videos has been brought together in a single clip on the Island Voices YouTube channel to enable optional auto-translatable subtitling. This means that even if you have little or no Gaelic you can still listen to the original spoken descriptions while reading the subtitles – whether in Gaelic, or English, or another language – at the same time.
Another alternative for conscious learners of Gaelic who don’t want to use subtitles is to try this Clilstore unit, where video and scrollable transcript are available on the same page, with one-click access to dictionary translation of individual words: http://multidict.net/cs/11235 or https://clilstore.eu/cs/11235.
Thug e beagan ùine dhomh faireachdainn deiseil gu bhith sgrìobhadh mun turas agam a Bhaile Átha Cliatha anns an t-Samhainn. Chan eil mi fiù ’s air bruidhinn cus ri Roddy mu dheidhinn fhathast, ged a chaidh sinn ann còmhla. Bha sinn cho sgìth nuair a thill sinn, agus bha an tachartas agus an turas cho craicte, cha chreid mi gun robh fios againn dè bha sinn a’ smaoineachadh mun rud nuair a fhuair sin air ais dhar taighean ann an Slèite anmoch feasgar Didòmhnaich. Bha an dithis againn buileach ann am breislich na dhèidh.
Thòisich a h-uile rud mun àm seo an-uiridh. Fhuair mi brath bho Eoin P. Ó Murchú, eadar-theangaiche ACDD ann an Èirinn, gun robh e am beachd tachartas a chur air dòigh aig an fhèis litreachais Ghàidhlig ann am BÁC, IMRAM 2022, agus e a’ faighneachd an robh mi ag iarraidh pàirt a ghabhail ann. Mhìnich e gun robh e am beachd dealbh-cluiche, no leughadh dramataigeach, a dheasachadh às an nobhail, agus bu toil leis nan cluichinn beagan ceòl na chois. B’ e beachd inntinneach a bh’ ann, agus bha mi a’ caoidh nach robh cothrom againn bogadh ceart a dhèanamh air an eadar-theangachadh nuair a thàinig e a-mach an clò an toiseach, ri linn Covid, agus mar sin, dh’aontaich mi sa bhad.
B’ e an seòl a bh’ agam gun cuirinn còmhla ri chèile le mo charaidean agus gun cluicheamaid cuid dhe na seann òrain againn bhon chaochladh chòmhlan anns an robh sin nar buill rè nam bliadhnaichean: Mill a h-Uile Rud, Na Gathan, Là Luain, agus m.s.a.a. Bhruidhinn mi ri Roddy Neithercut is Kathryn NicAoidh, agus dh’aontaich iadsan, ach gu cearbach, mus robh cothrom againn ruith-thairis a chur air dòigh, fhuair Kathryn ròl anns an dràma Ghàidhlig ùr, an Clò Mòr, agus bha i a’ dol a bhith ro thrang. Bha Roddy is mi fhìn ann an staing. Cha robh sinn eòlach air drumair sam bith eile ann an Slèite a bha a cheart cho ròc-mhòr ri Kathryn.
A’ sporghail mun cuairt, a’ feuchainn ri beachd eile a lorg, thàinig e a-steach orm gum b’ urrainn dhan dithis againn feuchainn ri corra òran hip-hop a chur ri chèile. Cha do rinn sinn a leithid a-riamh, ach bhiodh e a’ dol leis a’ cheòl anns an nobhail fhèin, agus mar sin, gun chothrom eile againn, cheannaich mi Ableton Live, agus thòisich mi sampallan a shadail ri chèile.
Shaoil sinn an toiseach gun sgrìobhamaid mu cheithir no còig òrain dhan tachartas, ach dh’ionnsaich sinn dà rud gu luath: tha òrain hip-hop mòran nas fhaide na òrain punc, agus cuideachd, tha fada a bharrachd fhaclan ann an òrain hip-hop. Uil, duh!, is dòcha, ach thug e mòran na b’ fhaide na bha dùil againn na h-òrain a sgrìobhadh mar sin. Aig deireadh an t-samhraidh, 2022, cha robh ach dà òran deiseil againn, agus dh’fheumadh sin fòghnadh.
Tha mi air a bhith ag èisteachd ri hip-hop on a ràinig a’ chiad chlàran Seattle anns an ochdadan. Tha spèis mhòr agam dhen ghnè-chiùil, agus chan eil mi idir am measg na codach a chanadh, “Its just talking over music.” Thuig mi gu bheil hip-hop a cheart cho doirbh ri stoidhle-chiùil sam bith eile. Tha mòran sgil na luib, agus bha làn dùil agam gum biodh rapadh anns a’ Ghàidhlig dùbhlanach, ach cha robh mi idir an dùil ri cho doirbh ’s a bhiodh e dìreach a’ feuchainn ri na faclan uile a fhaighinn air mo mheòmhair. Fad an fhoghair, suas gu latha na cuirme, bha Roddy is mi fhìn ag obair mar sheillein, a’ dol thairis air na rannan againn aig cothrom sam bith a lorgamaid: eadar clasaichean aig an t-Sabhal, fhad ’s a bha sinn a’ ruith, nar laighe san leabaidh air an oidhche, agus uair is uair is uair, anns a’ char a’ dràibheadh eadar Slèite agus BÁC.
Bha e 14 uair a thìde a’ siubhal ann. Dh’fhàg sinn mu shia, madainn Dihaoine, agus ràinig sinn BÁC mu ochd air an oidhche air an aon latha. Air an rathad, thog sinn bogsa lèintean-T ann an Glaschu a dhealbhaich Roddy agus a chleachdamaid mar chulaidh air an àrd-ùrlar. Dh’fhuirich sinn ann an taigh-òsta dìreach ri taobh an ostail-òigridh anns an do dh’fhuirich mi a’ chiad uair a thàinig mi a BÁC ann an 1989, agus bha sin beagan os-fhiorach dhomh.
Chosg sinn mòran dhen ath latha a’ ruith thairis air an taisbeanadh aig an talla, Smock Alley, anns am Barra an Teampaill. Bha Eoin air taisbeanadh gu tur ùr-ghnathasach a chur ri chèile. Bha e air triùir chleasaiche fhastadh gus an leughadh/cleasachd a dhèanamh: Seán T Ó Meallaigh, Hilary Bowen Walsh, agus Eoin Ó Dhubhghaill, agus bha iadsan barraichte. Tha mi a’ smaoineachadh gun do lorg iad an tòna ceart dhan sgeulachd, agus bha mi air mo bheò-ghlacadh a’ coimhead orra ag obair. Cuideachd, bha Eoin air ealantair a chosnadh, Margaret Lonergan, a chruthaich taisbeanadh lèirsinneach a thilg i air a’ bhalla aig cùl an àrd-ùrlair agus a chuir eileamaid inntinneach eile ris an leughadh.
Uile gu lèir, ’s e fiosrachadh neònach a bh’ ann dhòmhsa, feumaidh mi aideachadh, a bhith ag èisteachd ri sgeulachd a chruthaich mi fhìn, ann an uaigneas m’ eanchainn fhìn, a-nis air a h-innse le daoine eile, daoine gu math tàlantach, leis an lèirsinn agus an eadar-mhìneachadh aca fhèin, agus ann an cànan eile cuideachd. Bha e àraid dhomh, agus rud beag òrraiseach, leis an fhìrinn innse, ach gu fortanach, cha robh mi an sin nam aonar. Bha Roddy còmhla rium, agus cuideachd, thàinig seann charaid agam à BÁC, David O’Connor, dhan tachartas, agus chosg sinn mòran ùine an dèidh na cuirme a’ bruidhinn mu na seann làithean mar dhithis bhodach. Thug sin air ais dhan talamh mi.
A thaobh a’ chluiche againn fhìn, saoilidh mi gun deach e glè mhath. Leag Roddy is mi fhìn na comhardaidhean againn gun mhearachd, agus fhuair sinn deagh bhualadh-boise an dèidh gach òran. Bha sinne gu math toilichte leis co-dhiù. San fharsaingeachd, tha mi a’ smaoineachadh gum b’ e mòr-shoirbheas a bh’ anns an taisbeanadh air fad, agus tha mi fhathast a’ gabhail iongnadh air cho ioma-thàlantach ’s a tha Eoin P. Ó Murchú, a bhith ga sgrìobhadh uile agus ga eagrachadh. Chan urrainn dhomh innse cho fortanach ’s a tha mi a’ faireachdainn gun do thagh Eoin an nobhail agam mar thionnsgnadh eadar-theangachaidh. Tha mi fada, fada na chomain.
An ath latha, dhraibh sinn air ais dhan Eilean Sgitheanach airson obair is chlasaichean tràth madainn Diluain. Bha sinn fucte, agus chuir e nar cuimhne a-rithist nach e pucairean òga a th’ annainn tuilleadh. Agus an dèan sinn cuirm rap a-rithist? Chan eil fios agam. Tha mi fhathast feuchainn ri mo cheann fhaighinn timcheall air an rud, ach bha e garbh spòrsail, agus tha mi toilichte gun do rinn sinn e.
Dh’fhosgail rathad-iarainn glèidhcte fìor neo-àbhaisteach ann an Lunnainn air 2017 agus bha mi riamh airson a dhol ann.
(San dol seachad, ’s e bliadhna mhath bh’ ann a th’ ann an 2017 a chionn ’s gun tàinig an clàr seo le Hawkwind a-mach – is dòcha an clàr as fheàrr riamh!)
Co-dhiù, meanwhile back at the ranch, fhuair mi cothrom a dhol air an loidhne bheag sgoinneil seo – Mail Rail – mu dheireadh thall san Dùbhlachd mar phàirt den t-safari rèile agam gu tòn Shasainn.
Beagan eachdraidh an toiseach. Bha trioblaid aig Oifis a’ Phuist aig toiseach na 20mh linn – bha na rathaidean ann am meadhan Lunnainn cho fìor làn is gun robh e a’ cur maill air seòrsachadh agus lìbrigeadh a’ phuist.
Gus seo a chur ceart, thog iad rathad-iarainn beag fo-thalamh eadar na diofar ionadan puist agus stèiseanan mòra.
Dh’obraich an loidhne bheag, chaol-ghèidse, dhealanach sgoinneil seo gu cruaidh eadar 1927 agus 2003 eadar Whitechapel agus Paddington – 6.5 mile uile gu lèir.
Ged a dhùin an loidhne aig tòiseach an 21mh linn mar thoradh air atharrachaidhean ann an gnìomhachas a’ phuist, chaidh a cur ann am mothballs agus chaidh pàirt dhìth – cearcall ann am Mount Pleasant- ath-fhosgladh mar phairt de thaigh-tasgaidh a’ phuist.
Tha fèill mhòr air tiocaidean airson Mail Rail agus bha e ro thrang a h-uile turas a bha mi gu bhith ann an Lunnainn roimhe gus tiocaidean fhaighinn ach bha mi fortanach an turas seo.
Nis, cha robh na trèanaichean tùsail airson daoine idir – dìreach airson post – agus mar sin, tha na tunailean gu math gu math beag – tòrr nas lugha na tiùb Lunnainn no fiù’s subway Ghlaschu. Gu dearbha, nuair a dhùin an loidhne, bha moladh ann gun rachadh slighe baidhseagail a chur na h-àite ach ’s ann nach eil na tunailean mòr gu leòr fiù’s airson sin.
Mar sin, tha na trèanaichean beag biodach. Ged nach eil mi ach 5’11’’, bha agam ri cromadh agus bha agam ri mo chasan a chur gu taobh airson a dhol a-steach dhan trèana. Cha do chuir seo cus dragh orm, ach chunnaic mi fear eile a dhiùlt a dhol air an trèana le a theaghlach – ged a bha tiocaid aige – mar thoradh air claustrophobia. Cha mholainn Mail Rail do dhuine sam bith aig a bheil eagal ron dorchadas no ro àiteachan beaga – ach còrdaidh e glan ri duine sam bith eile.
Tha dà thrèana aig Mail Rail a chaidh a thogail a dh’aona-gnothach airson luchd-turais: tè uaine is tè dhearg.
Mairidh an turas mu 15 mionaidean leis an trèana a’ dol caran luath tro na tunailean agus a’ stad anns na stèiseanan. Tha aithris-claisneachd ann bho fhear a bha ag obair air an rathad-iarainn fad fichead bliadhna agus anns na stèiseanan, tha dealbhan agus bhidiothan gam pròiseactadh air a’ bhalla. Chòrd an turas rium gu mòr – an dà chuid mar trainspotter agus mar chuideigin le ùidh mhòr ann an eachdraidh.
Às dèidh an turais, tha taigh-tasgaidh ann mun rathad-iarainn agus mu phost air na rathaidean-iarainn san fharsaingeachd.
Seann thrèanaichean Mail Rail
Ma cheannaicheas tu tiocaid airson Mail Rail, gheibh thu a-steach gu Taigh-tasgaidh a’ Phuist air taobh eile an rathaid saor is an-asgaidh.
‘S e taigh-tasgaidh beag snog a th’ ann le eachdraidh a’ phuist bho na meadhan aoisean chun an latha an-diugh. Am measg rudan eile, tha Bus Puist ann coltach ris na busaichean a b’ àbhaist a bhith aca air a’ Ghàidhealtachd agus ann an sgìrean dùthchail eile.
Às dèidh cofaidh luatha is turas timcheall air an taigh-tasgaidh, rinn mi air meadhan a’ bhaile airson turas air Routemaster.
Thàinig na Heritage Services le Routmasters aig Transport for London gu crìch aig àm a’ ghlasaidh-sìos. Gu fortanach, tha companaidh ùr, Londoner Buses a’ ruith seirbheisean Routemaster gach latha do luchd-turais, eadar Stèisean Waterloo agus Picadilly Circus taobh Trafalgar Square. Is math gu bheil iad air ais, oir chan e turas gu Lunnainn a bhiodh ann gun cothrom a dhol air bus Lunnaineach ceart!
Routmaster – dè cho Lunnainneach ’s a tha sin!
Ceàrnag Trafalgar
Mus deach mi dhachaigh dhan taigh-òsta agam, chaidh mi air turas air an loidihne tiùb as fheàrr leam – an Waterloo and City.
An Drèana – The Waterloo and City Line
An uair sin, bha an t-àm ann a dhol air ais dhan taigh-òsta oir bha cnatan sgriosail orm agus bha latha mòr gu bhith agam an ath-latha oir bha mi ag amas air tadhal air gach terminus rèile ann an Lunnainn ann an latha.
Bliadhn’ Ùr Mhath and Happy New Year to Island Voices followers wherever you are!
The changeover from 2022 to 2023 coincides with a number of changes to the WordPress site.
We’ve updated the Research/Reports page by including the talk on ‘Guth Thormoid: the “Island Voice” of Norman Maclean’ for the University of Arizona Celtic Linguistics group.
We’ve updated and improved the Other Tongues page by adding Di Nyuuzpiepa to the Jamaican selection, prompting us to also de-clutter the page by creating subsections for languages with multiple films (Basque, Hindi, Jamaican, Urdu).
We’ve added a new page for the Aire air Sunnd project so you can find all related posts in one place – with more to come in 2023…
And we’ve re-edited and updated the About page to reflect latest developments.
We’re still pretty comfortable in our overall somewhat retro skin, but have indulged in one further cosmetic improvement – no more adverts!
Simply refreshed, we look forward to 2023, hoping for all good things for us all!
Eil thu deidheil air Billy Bragg? Ma tha, bidh thu eòlach air an òran ainmeil aige: A13 – the trunk road to the sea – tionndadh Sasannach de Route 66.
Tha e a’ tòiseachadh leis na faclan:
If you ever have to go to Shoeburyness / Take the A road, the okay road that’s the best / Go motorin’ on the A13.
Nis, cha robh AGAM ri dhol gu Shoeburyness – ach bha mi ag iarraidh a dhol ann co-dhiù! Bha mi ag iarraidh a dhol air an loidhne seo air iomadh adhbhar – cha robh mi riamh ann am Fenchurch Street – fear de na ceithir stèiseanan ann am Mononopoly, agus bha mi airson fhaicinn. Agus bha mi ag iarraidh dhol gu Cidhe Southend cuideachd.
Seo na bh’ agam ri ràdh:
If you ever have to go to Shoeburyness / Take the railroad, the OK road that’s the best / Go rail-roading on the C2C!
‘S e C2C an t-ainm air a’ chompanaidh rèile a tha a’ ruith trèanaichean eadar Lunnainn Fenchurch Street agus Southend/Shouburyness. Nuair a thagh iad an t-ainm an tòiseach bho chionn fada, bha daoine a’ sìor ghearran a chionn ‘s nach robh ciall sam bith aige is gun robh e caran pretentious. – seo aig àm nuair a bha daoine a’ cur ainmean gòrach air a h-uile rud bho 02 gu Three gu Cordia.
Thathar ag ràdh gur dòcha gu bheil C2C e a’ ciallachadh Coast to Coast – a tha cuideachd na ainm aig deagh òran leis na Scorpions. Nis, tha na Scorps agus Billy Bragg gu math eadar-dhealaichte, ach chunnaic mi an dà chuid beò – na Scorpions anns an Academy agus Billy Bragg ann an Sabhal Mòr Ostaig!!
Ach sin cuspair eile!
Mus robh an t-ainm C2C air an loidhne, bha the London, Tillbury and Southend Railway oirre, ach bha far-ainm nach robh buileach cho snog oirre cuideachd: The Misery Line. A rèir coltais, bha i ro shlaodach, ro làn agus ro mhì-earbsach. Ach tha piseach air tighinn air cùisean bhon uair sin.
Ghlac mi an trèana agam ann am Barking agus rinn mi air Rioghachd nan Sasannach an Ear – no Essex mar a tha muinntir an àite oirre. Chan eil mi ro eòlach air Essex – cha robh mi ann ach aon turas roimhe agus bha mi aig iomall na sgìre ann an Chipping Ongar. Bha mi riamh a’ coimhead air Essex mar phàirt de mòr-sgìre Lunnainn – suburbs an àird-bhaile ach dh’ionnsaich mi gun robh mo bheachd fada ceàrr.
Às dèidh dhomh Lunnainn fhàgail, cha b’ fhada gus an robh sinn a-mach air an dùthaich le craobhan mòra, talamh torrach còmhnard agus toglaichean àlainn. Bha coltas an àite nas fhaisg air East Anglia na Lunnainn.
Chunnaic mi tòrr de na h-àiteachan a tha air ainmeachadh ann an òrain Billy Bragg air an t-slighe a’ gabhail a-steach Barking, Dagenham, Grays Thurrock, Pilsea, Chalkwell, Thundersley agus Leigh-On-Sea.
Agus leis a sin, bha mi ann an Southend-on-Sea. Tha am baile ainmeil airson a chidhe – an cidhe as fhaide san t-saoghail aig 1.33 mìle – agus airson rathad-iarainn a’ chidhe.
Cidhe Southend-on-Sea
Choisich mi bhon stèisean – Southend Central – dhan chidhe. Tha am baile brèagha le tràigh mhòr àlainn agus àrd-shràid mhath ach cha robh cus tìde agam agus mar sin, rinn mi air a’ chidhe gun dàil.
Leis gur e 27 Dùbhlachd a bh’ ann, eadar an Nollaig agus a’ Bhliadhna Ùr, shaoil mi nach biodh mòran daoine ann – ach ’s ann a bha mi ceàrr. Bha e gu math trang le muinntir an àite agus le luchd-turais a diofar dhùthchannan.
Tha an cidhe gu math fada agus bha mi airson coiseachd ann gus beagan eacarsaich fhaighinn às dèidh turas fada à Glaschu agus mar sin fhuair mi tiocaid airson coiseachd ann agus tighinn air ais air an trèana.
‘S e cidhe fiodha a th’ ann agus chithear a’ mhuir eadar na plangaichean – rud a tha caran eagalach!
Bha a’ mhuir gu math àrd agus chunnaic mi gu leòr ròin air an t-slighe agus cha b’ fhada gus an do ràining mi ceann na cidhe far a bheil cafè is bùitean agus ionad an RNLI. Tha seallaidhean sgoinneil rim faighinn de Khent air taobh eile an uisge agus de bhaile Southend.
Baby Leopard aig Ceann a’ Chidhe
An uair sin, bha an t-àm ann a dhol air an trèana bheag. Tha trèanaichean dealanach ùra gu bhith ann a dh’aithghearr agus gu dearbha, chunnaic mi iad, ach chan eil ann an seirbheis fhathast. Mar sin, tha na trèanaichean dioseal bho 1986 fhathast a-ruith.
Trèana air cidhd Southend-on-Sea
Bha an turas seo air an liosta-bhucaid agam fad iomadh bliadhna agus bha e cho math ’s a bha mi an dùil – trèana bheag sgoinneil le seallaidhean air leth den bhaile agus den mhuir.
Aig an stèisean
An uair sin, bha an t-àm ann a dhol air ais a Lunnainn – le turas goirid gu Shoeburyness an an t-slighe air ais. Bha mi sgìth agus bha fìor dhroch chnatan orm ach chòrd an turas rium glan agus bha mi air mo dhòigh glan a bhith ann an Stèisean Fenchurch Street.
Mar as trice, chan e ruith ach leum dhomh a dhol dhan Chuimrigh ach an turas seo, bha mi a’ dol gu Caerdydd air adhbhar gu math brònach.
Chaochail Adey Neilly, sàr einnseineir sòlais (lighting engineer), agus bràthair mo dheagh chàraid is co-obraiche Mark Mac an Fhìlidh bho chionn ghoirid aig aois fada ro òg agus bha mi air an t-slighe gu Tìr nam Beann, nan Gleann is nan Gaisgeach (eile!) airson cuirm comharrachaidh dha.
Ach bha beagan tìde gu bhith saor agam san dàrna dùthaich as fheàrr leam agus shaoil mi gum biodh e math beagan trèanachais a dhèanamh fhad ’s a bha mi ann. Bha an tachartas air an Dòmhnaich agus dh’fhaodainn a bhith air a dhol ann air an latha fhèin, agus dhachaigh tràth an ath latha, ach leis an fhìrinn innse, tha na rathaidean-iarainn cho mì-earbsach aig an àm seo is gun deach mi ann tràth an latha roimhe is gun deach mi dhachaigh aig meadhan latha an ath latha dìreach airson a bhith cinnteach!
Agus gu dearbha, bha mi glic – ged a bha na trèanaichean agam uile a’ ruith is air an uair, bha gu leòr ann nach robh is a chaidh a chur dheth buileach glan. Gu dearbha, chaill cuideigin an cuirm-cuimhneachaidh fhèin a chionn ’s gun robh na trèanaichean uile dheth air an loidhne aige.
Nis, thòisich mi am bloga seo gus a h-uile rathad-iarainn ann an Alba a dhèanamh, ach às dèidh dhomh sin a dhèanamh, chuir mi romham gun robh mi airson a h-uile rathad-iarainn anns a’ Chuimrigh a dhèanamh cuideachd. Ged a rinn mi iomadh loidhne sa cheann a tuath – agus Loidhne nan Crìochan eadar taobh agus deas na dùthcha, cha d’ rinn mi mòran de na loidhnichean sna glinn.
Seo na loidhnichean a rinn mi sa Chuimrigh gu ruige seo.
Tha tòrr loidhnichean anns na glinn agus mòr-sgìre Caerdydd (Cardiff)/Casnewydd (Newport) mar a chithear sa mhapa gu h-ìosal – sgirean far a bheil sluagh mòr a’ fuireach. Chaidh tòrr dhiubh ath-fhosgladh às dèidh Beeching – loidhne Aberdare ann an 1988, Maesteg ann an 1992, Loidhne Vale of Glamorgan ann an 2005, loidhne Ebbw Vale ann an 2008 agus chaidh stèiseanan a chur air loidhne bathair Cardiff City airson a’ chiad turas riamh ann an 1987.
Bha mi air cuid de na loidhnichean mar-thà – Cardiff City, Coryton, Cardiff Bay, Penarth, Barry Island agus Vale of Glamorgan ach bha gu leòr ann nach d’ rinn mi.
Cho-dhùin mi gun robh mi a dhol a dhol air an loidhne ùr eadar Casnewydd agus loidhne Ebbw Vale an tòiseach. Ged is e Casnewydd am baile mòr as fhaisg air a’ ghleann, cha robh e practaigeach a dhol ann air an trèana roimhe oir bha na trèanaichean uile a’ dol gu Caerdydd agus a’ seachnadh Casnewydd buileach glan. Bho chionn ghiorid, chaidh seo a chur ceart le ath-fhosgladh na loidhne eadar Casnewdd agus loidhe Ebbw Vale.
Chithear an loidhne ùr ann an uaine gu h-ìosal.
Mar sin, an àite a bhith a’ dol fad na slighe gu Caerdydd, chaidh mi far na trèana ann an Casnewydd – agus is math sin, oir bha an trèana loma-làn de dhaoine às Y Fenni (Abergavenny) air an robh deoch mhòr a bha a’ dol a-mach airson splaoid mhòr na Nollaig! (Agus a bha air tòiseachadh air an deoch mar-thà, saoilidh mi!)
B’ e am plana agam a dhol gu Ebbw Vale air an trèana agus an uair sin, a’ dol air a’ bhus air rathad ceann nan gleann gu Rhymni agus an trèana a ghlacadh eadar sin agus Caerdydd.
Cha robh sgeul air an trèana agam ge-tà! Agus gu dearbha, fhuair mi a-mach gun robh na trèanaichean eadar Casnewydd agus loidhne Ebbw Vale uile dheth fad an latha. Mar sin, bha plana ùr a dhìth. Cho-dhùin mi gun robh mi a’ dol a dhol gu Maesteg, ann an sgìre Bridgend/Pen-y-Bont. Mar sin, chan b’ e ruith ach leum dhomh an ath-thrèana fhaighinn gu Maestag taobh Caerdydd Canalog – Cardiff Central.
Soidhne sgoinneil ann an Casnewydd!
Nis, tha trèanaichean Maesteg caran neònach. Ged is e meur-loidhne shuburbach a th’ ann, a tha na loidhne shingilte airson tòrr den t-slighe, tha na trèanaichean uile nan seirbheisean eadar-chatharach a tha a’ dol fad na slighe bho Mhaesteg gu Cheltenham Spa. Ann an dòigh tha e coltach ri trèanaichean bho Mhanchester a bhith a’ tighinn gu crìch ann an Cille Bhrìghde an Ear no trèanaichean bhon Chaisteal Nuadh a’ crìochnachadh ann an Springburn! Saoilidh mi gum bi sin a’ tachairt seach ’s gur e “stèiseanan dhol troimhe” (through stations) seach termini a th’ anns na stèiseanan mòra ann an Caerdydd – (’s e Queen Street agus Central a th’ orra coltach ri Glaschu) – agus nach eil rùm gu lèor ann airson mòran thrèanaichean a bhith a’ stad ann airson tionndadh air ais.
Bha loidhne Maesteg sgoinneil – bha e fìor mhath a bhith a’ sreap air loidhne rud beag cas gu ceann a’ ghlinne agus a’ faicinn nam beann agus nan taighean uile.
Stèisean MaestegSeallaiadhean air loidhne Maesteg
Air an t-slighe air ais, mhothaich mi ceann-rèile Tondu. ‘S ann às a seo a biodh an loidhne a’ dol gu Pontycymer. Tha an loidhne dùinte aig an àm seo ach thathar ga h-ath fhosgladh ceum air cheum mar rathad-iarainn glèidhte – Garw Valley Railway – Rheilffordd Cwm Garw – agus bu toil leam a dhol ann latha de na làithean.
Mapa den t-slighe agus Ceann-rèile Tondu – a tha feumach air rud beag TLC!
An uair sin, chaidh mi air ais gu Caerdydd agus air loidhne Ebbw Vale. Bha mi air mo dhòigh glan a bhith a’ dol ann oir bha ùidh riamh agam ann an Ebbw Vale mar thoradh air …. yoghurt, seadh, yoghurt! Nuair a bha mi beag, cha robh mi deònach mòran ithe ach a-mhàin yoghurt teoclaid, rud a bhiodh a’ cur mo phàrantan droil.
B’ e Ebbw Vale an t-ainm air a’ chompanaidh yoghurt agus bha mi a’ smaoineachadh gur e àite sgoinneil, draoidheil, sònraichte a bhiodh ann. Uill, sin na shaoil mi co-dhiù – fhuair mi a-mach nuair a bha mi a’ rannsachadh na cùis gur e Eden Vale an t-ainm a bh’ air is nach robh ceangal sam bith ann ris a’ Chuimrigh. Ach bi mi measail air Ebbw Vale gu brath siorraidh tuilleadh, yoghurt ann no às!
Ged nach fhaca mi yoghurt sam bith – seoclaid no eile – bha an turas sgoinneil agus ged a bha e a’ fàs dorcha nuair a ruig mi am baile, fhuair mi dealbh no dhà mus deach mi gu deas a-rithist.
Stèisean Ebbw Vale ann an ciaradh an fheasgair
Nuair a ràining mi Caerdydd, bha e air fàs dorcha agus rinn mi air an taigh-òsta agam. Bha am baile a’ cur thairis le daoine a bha a-muigh airson deochag na Nollaig ach bha mi toilichte a dhol dhan leabaidh tràth le leabhar mu sheanadh na Cuimrigh!
Nuair a bhios mi sa Chuimrigh, bi farmad cànain daonnan orm gu bheil Cuimris sa h-uile àite, bho na clàran-fiosrachaidh sna stèiseanan gu soidhnichean rathaid gu clàran-bìdh. B’ àbhaist dhomh a bhith brònach mu dheidhinn seo – ach a-nis, bidh mi dìreach a’ smaoineachadh “bidh Glaschu coltach ri seo ann an 10 bliadhna.” Agus bidh!
“Great Western Railway” – Caerdydd Canalog – prìomh stèisean na Cuimrigh
Ri leanntainn…
Alasdair
Air m’ fòn: Hawkwind, Levitation1980, 10/10 (Chunnaic mo charaid Mark cluicheadair-giotàr Hawkwind beò ann an Ebbw Vale nuair a bha e na dheugaire agus thug sin orm èisteachd ris a’ chlàr sgoinneil seo airson a’ chiad turas ann am bliadhnaichean!).
Probably most people in North Uist recognise the importance of the Gaelic language to the local culture, even if not all speak it themselves. But in the interests of “inclusion” there is an often-felt pressure on Gaelic-speakers to use English more and more, and Gaelic less and less. This can be true, perhaps even particularly so, in community groups with a mission to bring people together around a common interest – such as local history, for example.
This is one of the issues that Comann Eachdraidh Uibhist a Tuath are attempting to address in new ways through the Ideas Fund “Aire air Sunnd” project, in which the Universities of Aberdeen, St Andrews, and the Highlands and Islands team up to provide research support for well-being initiatives on the island.
Part of the Island Voices contribution is to enable the viewing of selected extracts from the Guthan nan Eilean collection in order to stimulate Gaelic discussion, reminiscence, and ideas, and perhaps the airing of questions and concerns, so creating a contemporary and accessible record of speakers’ thoughts, memories, and opinions. Recordings of these discussions can then be transcribed for wider dissemination to enable any and all interested community members to gain increased knowledge and understanding of local stories, customs, practices, and issues, without first requiring them to be voiced in English.
That’s the theory, at least. Now for the practice! Here’s a first attempt. What do you think?
Members and supporters of Comann Eachdraidh Uibhist a Tuath, the North Uist Historical Society, view and discuss Norman Maclean’s telling of the Battle of Carinish. YouTube CC subtitles offer multilingual automatic translation options from the original Gaelic.
“Norman luk api pan fiim tuu piej . Di nyuuz bou di wok dem ina Lochboisdale riili gud, an elp buus op kanfidens ina wan komyuuniti we a chrai aksep se nyuu teknaliji a kom bout. Di regila advataisment dem an komyuuniti fiicha mek evribadi memba di sorvis dem we de bout an mek dem tankful se dem liv de.” (Jamiekan)
“Gu dearbh, tha coltas toilichte air Tormod air an dà dhuilleag aige. ’S e naidheachd air leth a th’ ann cuideachd mu na h-obraichean ann an Loch Baghasdail, agus cuiridh sin ri misneachd ann an coimhearsnachd a tha airson buannachd fhaighinn a-mach às an teicneòlas ùr. Bidh sanasan agus sgeulachdan bhon choimhearsnachd a’ toirt gu aire a h-uile duine na seirbheisean a tha ri fhaighinn, agus na h-adhbharan eile a th’ aca airson fuireach an seo.” (Gàidhlig)
“Norman is indeed looking happy in his two-page spread. The news about the jobs in Lochboisdale is excellent, and helps to boost confidence in a community wishing to embrace the potential of new technology. Regular advertisements and community features remind everyone of the services that are available and why they appreciate living here.” (English)
Kadeyne Marshall’s narration last year of Di Nyuuzpiepa was the third Jamaican version of an Island Voices film, and complements Hugh Campbell’s Gaelic Jorni and Dijitaizieshan Senta, all provided through the Jamaican Language Unit of the University of the West Indies, thanks to Audrey West‘s inspired introduction. Following the 2022 signing of a Memorandum of Understanding with the University of the Highlands and Islands, we hope to see further collaborative work developing out of these small but concrete initial steps with the Jamaican Language Unit and their media channel Braadkyaas Jamiekan.
Followers of Island Voices who have sampled our Talking Points page will also be familiar with the voice of Dr Joseph Farquharson, the Jamaican Language Unit co-ordinator, discussing – in English – various sociolinguistic points arising from the Normal Maclean Saoghal Thormoid recordings with academic and community partners. As part of the JLU 20th anniversary celebrations, you can hear him here – in Jamaican – explain more about the work of the unit. It’s a fascinating story of language study and linguistically-informed language activism from another island context.
Island Voices co-ordinator Gordon Wells was particularly interested to hear to the name of Robert Le Page mentioned – a relatively unsung but key sociolinguistic pioneer who headed the department at York University where Gordon’s own linguistic career began. Saoghal beag…
Bliadhn’ Ùr Mhath and Happy New Year to Island Voices followers wherever you are!
“Norman luk api pan fiim tuu piej . Di nyuuz bou di wok dem ina Lochboisdale riili gud, an elp buus op kanfidens ina wan komyuuniti we a chrai aksep se nyuu teknaliji a kom bout. Di regila advataisment dem an komyuuniti fiicha mek evribadi memba di sorvis dem we de bout an mek dem tankful se dem liv de.” (