Tadhail air Blog Pàrlamaid na h-Alba
Powered by WPeMatico
Trusaiche blogaichean
Tadhail air Blog Pàrlamaid na h-Alba
Powered by WPeMatico
Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia
Powered by WPeMatico
Le
foillseachadh an leabhar rannsachaidh The
Gaelic Crisis, tha an ceòl air a dhol air feadh na fìdhle air na meadhanan.
Tha taobhan gan comharrachadh agus campaichean gan lìonadh ann an saoghal na
Gàidhlig.
“Nuair a
chluicheas tu geamannan faoin, glèidhidh tu duaisean faoin” mar a thuirt Taylor
Swift, tè-labhairt mo ghinealaich fhèin, anns a’ chlàr as ùire aige, ‘The Lover’.
Thàinig an clàr a-mach ann an 2019, an teas-meadhan aimhreit a’
chomainn-shòisealta anns Na Stàitean Aonaichte. Clàr mu ghaol a th’ ann, eadar
gach cruth, cluth is ciùrradh a tha na chois.
Uil, a dhaoine còire, tha sinn uile ann an gaol ris a’ Ghàidhlig. Dè, ma-thà, a th’ aig Taylor chòir ri ionnsachadh dhuinn mun strì ghaolach againn às leth na Gàidhlig? Oir, mar a chanas iad, is fheàrr an saoghal ionnsachadh na sheachnadh.
Combat, I’m ready for combat
I say I don’t want that, but what if I do?
‘Cause cruelty wins in the movies
I’ve got a hundred thrown-out speeches I almost said to you‘The Archer’, Taylor Swift
Thairis air a’ chola-deug a dh’fhalbh, tha sinn air dà fhreagairt don leabhar fhaicinn – daoine ag iomairt agus daoine a’ sabaid. Rud nach coisinn modh cha choisinn mì-mhodh.
Tha sinn uile nar caraidean a bu chòir a bhith a’ tarraing air an aon ràmh. Chan eil duine againn a’ dol às àicheadh gu bheil a’ Ghàidhlig ann an suidheachadh èiginneach anns Na h-Eileanan. (Agus ma tha, b’ fheàirrde iad sùil a chur san leabhar eadar Caibidealan 2-6.)
’S e a’ cheist gu dè tha sinn dol a dhèanamh mu dheidhinn. Chan amais sinn air fuasgladh ach tro chòmhradh is deasbad fosgailte modhail dòigheil.
Tha an t-sabaid a-muigh an sin, agus chan ann eadrainn. Tha àite ann do gach guth agus gach duine.
I’ve been sleepin’ so long in a twenty-year dark night
(Now I’m wide awake)
And now I see daylight (I see daylight)
I only see daylight (oh)‘Daylight’, Taylor Swift
Coltach ri ‘Lover’ an dèidh ‘Reputation’, an clàr mu dheireadh aig Taylor, thèid dorchadas na h-aimhreit seo seachad agus thig glasadh an latha. Tha an leabhar The Gaelic Crisis air clisgeadh a thoirt dhuinn uile. Dh’fhaoidte gun robh fios againn air na bha dol, ach cha mhòr nach b’ e trom-laighe a bh’ ann. Far an robh sinn air slighe aig nach robh ach aon cheann-uidhe.
Chaidh ar crathadh nar dùisg le ultach bhrathan-naidheachd a bha ag innse dhuinn gum b’ fhìor an trom-laighe, ach gun robh slighe eile a dh’fhaodamaid a ghabhail. Slighe anns am faod guth nas làidir a bhith aig muinntir nan Eileanan anns an ‘leasachadh’ aca fhèin. Ach, an toiseach, feumaidh sinn ‘na sgèinean a chaitheamh sìos oir tha a’ mhadainn air tighinn’.
And I hate to make this all about me
But who am I supposed to talk to?
What am I supposed to do
If there’s no you?
This won’t go back to normal, if it ever was
It’s been years of hoping, and I keep saying it because
‘Cause I have to
Ooh-ah, you’ll get better
Ooh-ah, soon you’ll get better
Ooh-ah, you’ll get better soon
Ooh-ah, soon you’ll get better
Ooh-ah, soon you’ll get better
Ooh-ah, you’ll get better soon
‘Cause you have to‘Soon You’ll Get Better’, Taylor Swift
Bhiodh e na call do-labhairte nam biodh a’ Ghàidhlig beò às aonais nan Gàidheal, agus cha seas a’ Ghàidhlig às aonais coimhearsnachd Ghàidhlig. Tha mi deimhinnte nach eil roghainn eile againn, feumaidh sinn gach oidhirp a dhèanamh gus an suidheachadh seo a chur ceart.
Seadh, chan e aiseirigh nan seann làithean a bhios ann – chan urrainn dhuinn a dhol air ais gu na 1950an, agus cò tha ag iarraidh sin co-dhiù? Bha an seann siostam briste. Bha làmhachas-làidir, cuir-sìos, suarachas agus eilthireachd a’ gànrachadh nan làithean ud. Cha robh cumhachd bhrìoghmhor aig na daoine iad fhèin. Bidh an siostam ùr cus nas fheàrr. Thig piseach air a’ ghnothach, ’s fheudar gun tig.
I’m so sick of running
As fast as I can
Wondering if I’d get there quicker
If I was a man
And I’m so sick of them
Coming at me again
‘Cause if I was a man
Then I’d be the man
I’d be the man
I’d be the man‘The Man’, Taylor Swift
Tha a’
Ghàidhlig sna coimhearsnachdan eileanach a’ fàs sgìth is aosda is anfhann. Tha gualainn
nan Gàidheal fo uallach anacheartas nan linn agus tha i sna buillean mu
dheireadh anns a’ choimhearsnachd agus anns an dachaigh.
Ach, mura robh an eaconamaidh cho lag, mura robh an sluagh a’ crìonadh cho mòr no na h-inbhich òga a’ falbh chun na Galltachd a dh’iarraidh obair; mura robh an cànan ga thàchdadh o bheatha an t-sluaigh, ’s e brod nan coimhearsnachdan Gàidhlig a bhiodh anns Na h-Eileanan an uair sin. Dh’fhaoidte gu bheil Taigh-òsta a’ Phàirc ann Glaschu, ach tha bothan ann an Nis is Taigh-stàile gu bhith ann an Iollaraigh.
‘Cause saying goodbye is death by a thousand cuts
Flashbacks waking me up
I get drunk, but it’s not enough
‘Cause the morning comes and you’re not my baby
I look through the windows of this love
Even though we boarded them up
Chandelier still flickering here
‘Cause I can’t pretend it’s okay when it’s not
It’s death by a thousand cuts‘Death By A Thousand Cuts’, Taylor Swift
Gabhaidh bàs cànain a shealltainn ann am figearan, àireamhan,
grafaichean is measaidhean. Ach chan e sin a th’ ann.
’S e tòrradh gach seachdain a th’ ann.
’S e na sgeulachdan agus na naidheachd ris nach d’ fhuair
thu cothrom èisteachd.
’S e mothachadh bliadhna air bhliadhna gu bheil cailleach –
a bha cho ainneamh a’ bruidhinn na Beurla – air fàs cho cleachdte rithe.
’S e cruit a’ dol fàs, is an t-ogha a bu leis e a’ fuireach
àiteigin ann an Sasann.
’S e gainnead dhaoine òga a chuidicheas an àm a bhith a’ losgadh an fhraoich.
’S e dùnadh sgoiltean beaga dùthchail.
’S e pàrant a tha ag iarraidh pàiste a thogail tro mheadhan
na Gàidhlig aig nach eil am misneachd no an taic.
Tha e goirt agus tha e tric agus tha e àbhaisteach dhuinn. Tha mise air seo a mhothachadh, agus chan eil mi ach air ùine glè ghoirid a chur seachad ann an coimhearsnachd eileanach. Do Ghàidheil, sin fìorachd an sgeòil. Gann gun gabh a chur ann am faclan cho duilich ’s a tha bàs nam mìle gearradh.
Don’t say you’re too tired to fight
It’s just a matter of time (can run)
Up there’s the finish line
So run, and run, and run
Don’t say you’re too tired to fight
It’s just a matter of time (so run)
Up there’s the finish line
And run, and run, and run
Only the young
Only the young‘Only The Young’, Taylor Swift
– Liam Alastair Crouse
Powered by WPeMatico
Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia
Powered by WPeMatico
Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia
Powered by WPeMatico
Le liamalastair
The English version of this blog is available here: liamalastair.wordpress.com
ATH-THILLEADH GLUASAD CÀNAIN
Is e aon de na prìomh dhleasdanasan a th’ aig foillseachadh Gàidhlig a bhith a’ cur ri cleachdadh, àbhaisteachadh, agus ath-neartachadh cànain. Sa phost seo, bheir mi sùil air iomairtean Ath-thilleadh Gluasad Cànain agus litreachas – aon ghoireas a tha corra uair air a dhearmad aig luchd-iomairt mhion-chànainean.
Ìre 6 (air tomhas GIDs no Graded Intergenerational Disruption Scale), J. Fishman (1991): gun tèid a’ mhion-chànain a cleachdadh mar dhòigh-chonaltraidh do choimhearsnachd talmhaidh agus gun tachair tar-chur na cànain o ghinealach gu ginealach.
Gu bitheanta, bidh luchd-iomairt mhion-chànainean a’ cur earbsa mòr ann am briathran Fishman sna leabhraichean aige mu dh’ath-bheòthachadh chànainean a tha an an cunnart. San leabhar aige, Reversing Language Shift (1991), chruthaich e griod-tomhais, mar an sgèile Richter, gus na diofar ìrean de bheòthalachd cànain a mheasadh le bhith a’ coimhead air na diofar ìrean de mhì-chothromachadh a bhios mion-chànain a’ fulang.
Chruthaich e ochd ìrean, agus Ìre 6 (cànain choimhearsnachail air a tar-chur o ghinealach gu ginealach) a’ gabhail bunait de gach iomairt ath-bheòthachadh cànain. Agus is e sin an aon ìre a tha sinn an impis a chall air a’ Ghàidhealtachd. Gu dearbha, leis nach eil a’ Ghàidhlig ach aig 52% de dhaoine anns na h-Eileanan Siar ann an 2011 (tuiteam o 2001 agus 1991), tha sinn gu h-ìre mhath air an ìre seo a chall.
ALBA AGUS FOGHLAM TRON GHÀIDHLIG
An aghaidh molaidhean Fishman, tha Alba air na h-oidhirpean ath-bheòthachadh na Gàidhlig a’ cuimseachadh air foghlam (FTG agus clasaichean Gàidhlig). Ged a tha a’ Ghàidhlig ga crìonadh air Ghàidhealtachd, tha i a’ fàs nas làidire air Ghalltachd. ‘S ann mar thoradh do dh’fhoghlam tron Ghàidhlig a tha ag adhbharachadh seo gu h-ìre. Ach air sgàth gainnead na Gàidhlig san taigh, bidh cuid den chlann na bu fhileanta anns a’ Bheurla seach a’ Ghàidhlig. A bharrachd air sin, bidh fèin-aithnean pearsanta agus sòisealta (personal and social identities) na bu mheasgaichte na bha riamh ann.
“It appears that a Gaelic-speaking identity is not particularly strong or pervasive amongst many young Gaelic speakers. Gaelic does inform their identities, in different ways, depending on their subjective, social contexts.” (Oliver 2006: 167).
Ann an aithisg J. Oliver (2006) air fèin-aithne am measg oileanaich ann am FTG, mhothaich e sgaradh eadar na sgoilearan anns an Eilean Sgitheanach agus an Glaschu. Anns an Eilean, bha fèin-aithne stèidhichte, sa mhòr-chuid, air dualchas, cultar, agus fearann seach cànain. Ach, an Glaschu, bha cuideam na bu mhò air cànain. Tha buaidh mhòr aig fèin-aithne air cleachdadh-cànain.
“AN GÀIDHEAL ÙR”
Is e na tha sinn a’ mothachadh ach ‘an Gàidheal ùr’, mar a thug an t-Ollamh Coinneach MacFhionghuinn air. Is e sin ach luchd-labhairt na Gàidhlig nach eil a’ buntainn ri coimhearsnachdan tradaiseanta Gàidhealach sam bith.
Tha na Gàidheil ùra air a bhith feumail do leasachadh na cànain. Tha iad air chur ri h-àireamhan luchd-labhairt na Gàidhlig. Cuideachd, bidh iad a’ toirt ri fàs na h-eaconomaidh Gàidhlig, le bhith a’ ceannachd stuthan Gàidhlig (MacCaluim 2006, 2007). Sa bhitheantas, tha iad a’ fuireach air Ghalltachd, sna bailtean mòra agus iad gu math foghlamaichte.
Gu dearbha, tha poileasaidh na Gàidhlig ann an Alba a’ cur cuideam mòr air foghlam mar bhunait. Air an dara làimhe, tha seo a’ fàgail gu bheil Gàidhlig-an-taighe a dhìth air iomadh Gàidheal ùr (a’ gabhail a-steach cloinne). Ach, air an làimh eile, tha e a’ fàgail gu bheil an uiread de luchd-caitheimh litreachais air dhol am meud. Agus sa bhitheantas, ’s ann as àirde a tha do chuid-foghlaim, ’s ann as mò a leughas tu, a rèir coltais.
LEABHRAICHEAN NA GÀIDHLIG AGUS GÀIDHLIG-AN-TAIGHE
Bidh an suidheachadh seo a’ toirt deagh chothroman do litreachas na Gàidhlig san àm ri teachd. Thug mi iomradh mar-thà air mar a chuireas leabhraichean Gàidhlig ri comasan-cainnt an luchd-ionnsachaidh. Mar eisimpleir, carson nach foillsicheamaid leabhraichean a bheireadh Gàidhlig-an-taighe don fheadhainn aig a bheil feum air an leithid? No, nas fhaide air an t-slighe sin, fiù ’s faclan mì-mhodhail! (cf: an leabhar ùr aig M. Newton, The Naughty Little Book of Gaelic, a thèid fhoillseachadh an ceann goirid). Fèill mhath orra agus iad a’ cuideachadh ri ath-neartachadh na cànain le bhith a’ toirt Gàidhlig nàdarra don neach.
Bidh leabhraichean a’ leudachadh coimhearsnachd-cànain. Leigidh iad leat bruidhinn ’s a’ beachdachadh ri tòrr mòr dhaoine (air maireann ’s nach maireann), a’ toirt dhut barrachd beartais-cànain (cf: Kaplan agus Baldauf, Language Planning: 133). Theagamh gun cuidich leabhraichean na beàirn a tha crìonadh na Gàidhealtachd (agus call Ìre 6) a lìonadh nar cleachdadh-cànain. Chan e leighis a th’ annta, ach taic.
Agus leughaidh daoine leabhraichean. Leabhraichean Gàidhlig. Na mo thràchdas fhèin, a-mach air cleachdadh na Gàidhlig am measg Oileanach Fo-cheumnach aig Oilthigh Dhùn Èideann, fhuair oileanaich Cheiltis (aig a bhitheadh ùidh mar-thà anns a’ Ghàidhlig) cuid den chleachdadh a bu bhitheanta bho leabhraichean Gàidhlig (Crouse 2012: 27).
Feumaidh gun cuir sinn romhainn na h-àireamhan seo a leudachadh. Leanaidh an deasbad air mar as urrainn dhuinn sin a dhèanamh na b’ fhaide air aghaidh sa bhlog.
*Taing don Oll. Wilson McLeod airson sùil a thoirt air a’ phost seo.
TÙSAN
Crouse, L., (2012), Cleachdadh na Gàidhlig am measg Oileanach Fo-cheumnach aig Oilthigh Dhùn Èideann, tràchdas fo-cheumanch neo-fhoillsichte.
Fishman, J., (1991), Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages, Clevedon: Multilingual Matters.
Kaplan, R., & Baldauf, R., (1997), Language Planning From Practice to Theory, Clevedon: Multilingual Matters.
Losonsky, A., (2013), The Gaelic Language: Its Past, Present and Future in Scotland and the Publishing Industry, tràchdas iar-cheumnach neo-fhoillsichte.
MacCaluim, A., (2006), “‘More than Interesting’: a’ Ghàidhlig sa Bhaile Mhòr”, ann an Gàidhealtachdan Ùra, deas. McLeod, td. 19-30.
MacCaluim, A., (2007b), “Air iomall an iomaill? Luchd-ionnsachaidh na Gàidhlig ann an ath-thilleadh gluasad cànain”, ann an Revitalising Gaelic in Scotland, deas. McLeod, td. 185-198.
Oliver, J., (2006), ‘Where is Gaelic? Revitalisation, language, culture and identity’ ann an Revitalising Gaelic in Scotland, deas. W. McLeod, Dùn Èideann: Dunedin Academic Press, td. 155-68.
Tadhail air Cànain, Clò, is Cleachdadh
Powered by WPeMatico