Scotland

Community of Contested Discourse in the Gaelic Development Debate

The editor of Bella Caledonia contacted me at the end of last week about a vigorous debate around “Gaelic” in relation to the Gàidhealtachd, and with the Gàidhealtachd referring to the grounding in which the Gaelic language – and a great deal more – might be said to live, and move, and have its being. […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

The Celtics

Le Bella Caledonia Editor

If you’ve been spending any time in the Gaelic or Gaelic-adjacent parts of Twitter over the last few days, you’ve probably been made unpleasantly aware of a filmmaker in the United States who has been trying to raise money to make a Celtic-themed television series. If you haven’t been spending time in the Gaelic or […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

Gaelic Promotion as Social Justice, Part One: Gaelic as the Language of a Minoritised Community

Le Bella Caledonia Editor

In the first of a series of articles Adam Dahmer explores the importance of promoting the Gaelic language, in response to some of the anti-Gaelic bigotry and misinformation that still exists. When I first came to Scotland and began to study Gaelic, my teachers warned me about ‘mì-rùn mòr nan Gall’ – the indifference or […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

Gaelic and the Hebrides are Valuable – Let’s Strengthen Them

Le Bella Caledonia Editor

Charles (Teàrlach) Wilson argues that the Hebrides are not a remote archipelago with nice views and old-fashioned ways of life: they are a crucial and important part of Scottish society, identity, history. If we reconceive the problems of Gaelic as not a crisis of language but a crisis of how we see rural and Highland […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

On Gaelic, Language and Identity

Le Bella Caledonia Editor

Scotland is evolving as a country, as a cultural entity, as a place that knows itself. * The contradictory and dividing myths we’ve told ourselves (and been told) are falling apart. One of the enduring mythologies is that of the “divided self” – from the “double and divided” Scottish self in literature including Hogg’s The […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

Education and the colonisation of the Gàidhlig mind … 2

Le Bella Caledonia Editor

Part two of Iain MacKinnon’s exploration of colonisation and education in the Scottish and global context – see part one here. In the nineteenth century fairly direct forms of oppressive violence and terror appear to have been used in efforts to frighten young Gaels into abandoning their language. That physical force and forms of psychological […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

Scottish Gaelic’s Journey to Duolingo

Le Bella Caledonia Editor

Ciaran Iòsaph MacAonghais – a Primary Teacher from Fort William and co-creator of the Scottish Gaelic Duolingo course – takes us through Scottish Gaelic’s journey to Duolingo. [follow Ciaran at @thaseomath ] Scottish Gaelic is the latest language to feature on Duolingo – the world’s largest language learning platform. Over 50,000 people have signed up to […]

Tadhail air Ghetto na Gàidhlig – Bella Caledonia

Mac Bheatha an lighiche & MacIlleEathain

Le Unknown

Àras, Muile far an deachaidh am Peutanach a chéilidh air MacIlleEathainn

Tha Clann Mhic Bheatha, lighiche do Rìghrean Innse Gall agus Rìghrean nan Albannach ainmeil airson sàr-obair léighe thar nam bliadhnaichean. Tha e fìor gu bheil ainmean Mhic Bheatha ri leughadh air clàr nan oileanaich aig feadhainn de na h-oilthighean as motha ann an Roinn Eòrpa anns na Meadhan Aoisean, Salerno, Bologna, Monte Casino agus Montpellier nam measg.

Aig aon àm, ri linn sàr-obair Chlann Mhic Bheatha, bha a’ Ghàidhlig, aon de na trì cànanan eile, Laideann, Greugais agus Arabais a bhiodhte ga h-ùisneachadh airson sgrìobhainnean léighe.

Bhiodh Clann Mhic Bheatha a’ measgachadh sàr ionnsachadh léigh nam Meadhan Aoisean agus seann eòlas Gàidhealach nan luibhean. Ach a-réir coltais, cha chuireadh dòighean-obrach neo-ghnàthach dragh air feadhainn den Chlann, cho fhad ’s a thoireadh iad toraidhean.

Latha a bha seo, latha a bha siud, bha bodach MacIlleEathain na leabhaidh fo bhuaidh tinneis. Thigheadh càirdean, companaich agus coimhearsnaichean a chéilidh air.

Roimhe cheann fhada, dh’fhàs e seach searbh sgìth den tinneas agus an uiread de dhaoine a bhitheadh a’ tighinn a-staigh. “Cà’ bheil am Peutanach? Cuir fios air Mac Bheatha agus innis dha gu bheil mi nam leabaidh fo bhuaidh tinneas na galla seo!” Ars’ MacIlleEathain.

Sin na rinn iad. B’ ann á Àras ann am Muile a bha ‘m bodach a bha seo agus le sin, b’ e Seumas Mac Bheatha, an leighiche a tháinig fhaicinn. Dar a chaidh an lighiche don leabaidh thubhairt MacIlleEathain “O Mhic Bheatha, Mhic Bheatha an léighe! Tha pian mhór nam bhrù. Nach leighis sibh mi ma tha sibh comasach ri dhèanadh?”

Ceann tacain, dh’innse Mac Bheatha do MhacIlleEathainn gun robh fhios aige na bha ceàrr air. Bha othras na bhrù. Thubhairt Mac Bheatha gum biodh e comasach a leighis, ach bhitheadh aige ri falbh agus tilleadh ceann beagan làithean.

“O Mhic Bheatha, Mhic Bheatha, leis a’ phian mhór seo nam bhrù agus sluagh aig cois mo leapa, chan faigh mi cadal samhach. Feumaidh gu bheil thu comasach rudeigin a dhèanamh?” Arsa MacIlleEathain.

“Nist.” Arsa Mac Bheatha. “Tha aona rud ann, ach bhitheadh agam ri tilleadh ceann beagan làithean fhathast.” “Ceart” Arsa MacIlleEathain. “Dèanaibh na dh’fheumas sibh” Agus sin na rinn Mac Bheatha.

Sheas Mac Bheatha air beulaibh an teine agus chuir a chùl ris a’ ghealbhan mhór agus rinn e cac. Theas Mac Bheatha an cac anns an teine gus nach robh ann ach pùdar dubh. Chruinnich an lighiche am pùdar agus chuir e ann am measair dubh e agus chroch e e air leabaidh MhicIlleEathain.

“Ceart” Ars’ am Peutanach. “Tillidh mi ceann beagan làithean agus fhad ’s a chrochas am measair seo air bhur leabaidh, théid bhur leighis, agus fàsaidh sibh nas làidir.” Agus dh’fhàg an lighiche.

An ath latha, mar as àbhaist, tháin’ an sluagh, tháin’ na càirdean, caraidean agus coimhearsnaichean a chéilidh air a’ bhodach bhochd. Dh’iarr fear dhiuch air a’ bhodach “Dé am pùdar dubh anns a’ mheasair dhubh seo a tha a’ crochadh air bhur leabhaidh MhicIlleEathain?”

“O” Arsa MacIlleEathain “Chan e ach leighis a th’ ann. Thug Seumas Mac Bheatha, an lighiche, e dhomh agus thubhairt e gun téid mo leighis agus gum fàs mi nas làidir.” Dh’aithnich am fear an t-ainm Seumas Mac Bheatha, leis cho ainmeil ’s a bha comas an teaghlaich. Bha annas aige den ‘léigh’ a bha seo cho làidir, ghabh e blasad dheth.

Mhothaich am bodach na rinn e agus rinn e fìor ghaire mhór ris an duine. Bha e a’ ghàire cho làidir, bhrist am bodach othras na bronn agus dh’fhalbh a’ phian mhór.

Roimhe cheann tacain, mar a gheall e dha, thill Mac Bheatha. Dar dh’innse am bodach dha na thachair cha tubhairt an lighiche ach “Nach b’ i an fhìrinn a dh’innis mi dhuibh?” agus dh’fhalbh e.

Tadhail air Air an Dara Làimh

Ath-neartachadh Cànain agus Litreachas

Le liamalastair

The English version of this blog is available here: liamalastair.wordpress.com

ATH-THILLEADH GLUASAD CÀNAIN

Is e aon de na prìomh dhleasdanasan a th’ aig foillseachadh Gàidhlig a bhith a’ cur ri cleachdadh, àbhaisteachadh, agus ath-neartachadh cànain. Sa phost seo, bheir mi sùil air iomairtean Ath-thilleadh Gluasad Cànain agus litreachas – aon ghoireas a tha corra uair air a dhearmad aig luchd-iomairt mhion-chànainean.

Ìre 6 (air tomhas GIDs no Graded Intergenerational Disruption Scale), J. Fishman (1991): gun tèid a’ mhion-chànain a cleachdadh mar dhòigh-chonaltraidh do choimhearsnachd talmhaidh agus gun tachair tar-chur na cànain o ghinealach gu ginealach.

Gu bitheanta, bidh luchd-iomairt mhion-chànainean a’ cur earbsa mòr ann am briathran Fishman sna leabhraichean aige mu dh’ath-bheòthachadh chànainean a tha an an cunnart. San leabhar aige, Reversing Language Shift (1991), chruthaich e griod-tomhais, mar an sgèile Richter, gus na diofar ìrean de bheòthalachd cànain a mheasadh le bhith a’ coimhead air na diofar ìrean de mhì-chothromachadh a bhios mion-chànain a’ fulang.

Chruthaich e ochd ìrean, agus Ìre 6 (cànain choimhearsnachail air a tar-chur o ghinealach gu ginealach) a’ gabhail bunait de gach iomairt ath-bheòthachadh cànain. Agus is e sin an aon ìre a tha sinn an impis a chall air a’ Ghàidhealtachd. Gu dearbha, leis nach eil a’ Ghàidhlig ach aig 52% de dhaoine anns na h-Eileanan Siar ann an 2011 (tuiteam o 2001 agus 1991), tha sinn gu h-ìre mhath air an ìre seo a chall.

ALBA AGUS FOGHLAM TRON GHÀIDHLIG

An aghaidh molaidhean Fishman, tha Alba air na h-oidhirpean ath-bheòthachadh na Gàidhlig a’ cuimseachadh air foghlam (FTG agus clasaichean Gàidhlig). Ged a tha a’ Ghàidhlig ga crìonadh air Ghàidhealtachd, tha i a’ fàs nas làidire air Ghalltachd. ‘S ann mar thoradh do dh’fhoghlam tron Ghàidhlig a tha ag adhbharachadh seo gu h-ìre. Ach air sgàth gainnead na Gàidhlig san taigh, bidh cuid den chlann na bu fhileanta anns a’ Bheurla seach a’ Ghàidhlig. A bharrachd air sin, bidh fèin-aithnean pearsanta agus sòisealta (personal and social identities) na bu mheasgaichte na bha riamh ann.

“It appears that a Gaelic-speaking identity is not particularly strong or pervasive amongst many young Gaelic speakers. Gaelic does inform their identities, in different ways, depending on their subjective, social contexts.” (Oliver 2006: 167).

Ann an aithisg J. Oliver (2006) air fèin-aithne am measg oileanaich ann am FTG, mhothaich e sgaradh eadar na sgoilearan anns an Eilean Sgitheanach agus an Glaschu. Anns an Eilean, bha fèin-aithne stèidhichte, sa mhòr-chuid, air dualchas, cultar, agus fearann seach cànain. Ach, an Glaschu, bha cuideam na bu mhò air cànain. Tha buaidh mhòr aig fèin-aithne air cleachdadh-cànain.

“AN GÀIDHEAL ÙR”

Is e na tha sinn a’ mothachadh ach ‘an Gàidheal ùr’, mar a thug an t-Ollamh Coinneach MacFhionghuinn air. Is e sin ach luchd-labhairt na Gàidhlig nach eil a’ buntainn ri coimhearsnachdan tradaiseanta Gàidhealach sam bith.

Tha na Gàidheil ùra air a bhith feumail do leasachadh na cànain. Tha iad air chur ri h-àireamhan luchd-labhairt na Gàidhlig. Cuideachd, bidh iad a’ toirt ri fàs na h-eaconomaidh Gàidhlig, le bhith a’ ceannachd stuthan Gàidhlig (MacCaluim 2006, 2007). Sa bhitheantas, tha iad a’ fuireach air Ghalltachd, sna bailtean mòra agus iad gu math foghlamaichte.

Gu dearbha, tha poileasaidh na Gàidhlig ann an Alba a’ cur cuideam mòr air foghlam mar bhunait. Air an dara làimhe, tha seo a’ fàgail gu bheil Gàidhlig-an-taighe a dhìth air iomadh Gàidheal ùr (a’ gabhail a-steach cloinne). Ach, air an làimh eile, tha e a’ fàgail gu bheil an uiread de luchd-caitheimh litreachais air dhol am meud. Agus sa bhitheantas, ’s ann as àirde a tha do chuid-foghlaim, ’s ann as mò a leughas tu, a rèir coltais.

LEABHRAICHEAN NA GÀIDHLIG AGUS GÀIDHLIG-AN-TAIGHE

Bidh an suidheachadh seo a’ toirt deagh chothroman do litreachas na Gàidhlig san àm ri teachd. Thug mi iomradh mar-thà air mar a chuireas leabhraichean Gàidhlig ri comasan-cainnt an luchd-ionnsachaidh. Mar eisimpleir, carson nach foillsicheamaid leabhraichean a bheireadh Gàidhlig-an-taighe don fheadhainn aig a bheil feum air an leithid? No, nas fhaide air an t-slighe sin, fiù ’s faclan mì-mhodhail! (cf: an leabhar ùr aig M. Newton, The Naughty Little Book of Gaelic, a thèid fhoillseachadh an ceann goirid). Fèill mhath orra agus iad a’ cuideachadh ri ath-neartachadh na cànain le bhith a’ toirt Gàidhlig nàdarra don neach.

Bidh leabhraichean a’ leudachadh coimhearsnachd-cànain. Leigidh iad leat bruidhinn ’s a’ beachdachadh ri tòrr mòr dhaoine (air maireann ’s nach maireann), a’ toirt dhut barrachd beartais-cànain (cf: Kaplan agus Baldauf, Language Planning: 133). Theagamh gun cuidich leabhraichean na beàirn a tha crìonadh na Gàidhealtachd (agus call Ìre 6) a lìonadh nar cleachdadh-cànain. Chan e leighis a th’ annta, ach taic.

Agus leughaidh daoine leabhraichean. Leabhraichean Gàidhlig. Na mo thràchdas fhèin, a-mach air cleachdadh na Gàidhlig am measg Oileanach Fo-cheumnach aig Oilthigh Dhùn Èideann, fhuair oileanaich Cheiltis (aig a bhitheadh ùidh mar-thà anns a’ Ghàidhlig) cuid den chleachdadh a bu bhitheanta bho leabhraichean Gàidhlig (Crouse 2012: 27).

Feumaidh gun cuir sinn romhainn na h-àireamhan seo a leudachadh. Leanaidh an deasbad air mar as urrainn dhuinn sin a dhèanamh na b’ fhaide air aghaidh sa bhlog.

*Taing don Oll. Wilson McLeod airson sùil a thoirt air a’ phost seo.

TÙSAN

Crouse, L., (2012), Cleachdadh na Gàidhlig am measg Oileanach Fo-cheumnach aig Oilthigh Dhùn Èideann, tràchdas fo-cheumanch neo-fhoillsichte.

Fishman, J., (1991), Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Languages, Clevedon: Multilingual Matters.

Kaplan, R., & Baldauf, R., (1997), Language Planning From Practice to Theory, Clevedon: Multilingual Matters.

Losonsky, A., (2013), The Gaelic Language: Its Past, Present and Future in Scotland and the Publishing Industry, tràchdas iar-cheumnach neo-fhoillsichte.

MacCaluim, A., (2006), “‘More than Interesting’: a’ Ghàidhlig sa Bhaile Mhòr”, ann an Gàidhealtachdan Ùra, deas. McLeod, td. 19-30.

MacCaluim, A., (2007b), “Air iomall an iomaill? Luchd-ionnsachaidh na Gàidhlig ann an ath-thilleadh gluasad cànain”, ann an Revitalising Gaelic in Scotland, deas. McLeod, td. 185-198.

Oliver, J., (2006), ‘Where is Gaelic? Revitalisation, language, culture and identity’ ann an Revitalising Gaelic in Scotland, deas. W. McLeod, Dùn Èideann: Dunedin Academic Press, td. 155-68.

Tadhail air Cànain, Clò, is Cleachdadh

An Tuirc agus Canan na Cruinne

Le Costello

‘S ann amharasach a bha mi ‘smi deanamh mo slighe don Tuirc. Chan ann mu chultar an duthaich fhein ach mu nadur na fir. Gu ruige sin, cha robh eolas agam air Mic an Tuirc ach ann an da dhoigh. Bha mo charaid, Serhat, leis an robh mi a siubhail air bhith fuireach leam an Lunnainn fad am bliadhna ud agus se daoine gasda da rireabh a bh’ann. Thilleadh aireasan s’ann trobhn’ iomhaigh a bha am Bocsa Telebhisean a dearsadh nam shuilean am sam bith a bha sgioba ball-coise Breatannach mi-fhortunach gu leor thighinn an aird an aghaidh sgioba Turcach – agus gu h-araidh Galatasaray an Istanbul – a bha mi eolach air sluagh na duthcha. Ar-a-mach agus sabaisd agus muirt. “Failte do dh’Ifrinn” a bhiodh na brataich ag radh nuair a bhiodh luchd-taic a cuir failte air sgioba choigreach ’siad a deanamh an t-slighe bhon port-adhar a-steach dom baile.

Mu bha iad cho mi-chaoimhneal ri balaich bhoigheach am Premiership Sasannach de an seorsa naimhdeas diabhailte a dh’fhairicheadh iad dhomhsa – fear mor, reamhar le feusag agus droch haircut o na h-Eileain!
Ach, mur thachair, cha robh aca nan nadurr ach cairdeas agus gaire mar is tric air naodainn. Agus gu dearbh nach ann feumail a bha am began foghlam a th’agam mu eachdraidh ball-coise san duthaich ud. S’iomadach turas a bha deagh chomhradh agam le Tuirceach – agus iad gun facal Beurla agus mi fhein gun facal Turcais – ’s sinn a deanamh a chuis le 9 facail abhainn: Graeme Souness, Glasgow, Celtic, Rangers, Galatasaray, Fenerbahce, Scotland agus cora-uair ‘Nakamura’.

Gu dearbha cha bu choir dhomh bhith air iongnadh sam bith fhairacainn mu’n cuis seo – dh’ionnsaich mi thairis air na bliadhnachan chuir mi seachad an Lunnainn gur e ball-coise, seach Beurla, am fior chanain eadar-naiseanta. Suigh sios aig boird le cuid bho duthchanan cho sgaipte ri Paraguay, Canada, Iapan, an Eiphit, na Frainge, an Eadailt agus Kenya agus gun teagamh cho luath sa tha sibh air faighneachd agus freagairt “De an t-ainm a thoirt?” agus “Co as a tha sibh?” tionndaidhidh an comhradh gu ball-coise. “Co bhios tu leanntainn?” “Seadh, nach truagh mar a thachair ri metatarsal Beckham?” “Bheil sibh am beachd gun dean sgioba sam bith a chuis air Barcelona am bliadhna?” agus mar sin air adhart.

Ged nach biodh moran cliu aig cluchaidear na bhaile fhein an duthaich bheag gun ainm faodar bhith cinnteach, mu theid e a chluich thall-thairis, gun tig an t-am nuair a bhios deagh chairdeas steidhichte air ainm nuair choinneachas fear san rioghachd aige fhein ri fear bhon duthaich gu na ghluais e.

Tadhail air Costello