Category: Gaelic

Tha an t-alt seo le Màrtainn Mac a’ Bhàillidh a’ toirt freagairt neo-dhìreach air cuid de na smuaintean a nochd ann an “Bi beò ann an Gàidhlig: bith-beò goirt?” le Criostóir Piondargás a chaidh fhoillseachadh air an làraich seo o chionn seachdain.

Chan urrainn dhomh a ràdh nach e briseadh-dùil a th’ ann gach turas a chluinneas mi cuideigin is iad a’ call an cuid dòchais, agus ’s e nàdar strì a th’ ann gun tachair e. Cha tàinig mi fhèin chun na Gàidhlig an dùil rudeigin fhaighinn aiste, bha fios a’m gun robh an cànan ann an cunnart dol à bith, is nuair a chaidh mo cheasnachadh mu dheidhinn sin, is mi ag obair an oifis ailtireachd am Berlin, bha dearg nàire orm. Bha mo chuid aineolais agam fhèin mun chùis, bha ro-bheachd caran farsaing agam gur i a’ Ghàidhlig cànan nàiseanta na h-Alba, ged ’s i Doric, Beurla Ghallta Shiorrachd Obar Dheathain, a bhruidhneadh mo sheanair. Ach, ’s e gun robh mi a’ faireachdainn dleastanas orm an cànan ionnsachadh, gus cur an aghaidh a bhàis, is an aghaidh cruinneachas, a chuireadh às do gach rud anns nach eil prothaid.

Bha mi sa bhliadhna mu dheireadh agam aig an oilthigh, is gu mòr an sàs le rannsachadh air co-luadar iar-chalpach, beagan bhliadhnaichean an dèidh do eaconamaidh an t-saoghail a dhol air na creagan an 2008. Bha, agus tha e follaiseach dhomh gur b’ e sannt calpachais, siostam colonachd ìmpireileis, a dh’fhàg a’ Ghàidhlig, is iomadh mion-shluagh eile air feadh an t-saoghail sgriosta is fo fhulangas. Thug Pàdruig Geddes buaidh mhòr orm aig an àm sin cuideachd, is an fheallsanachd aige, smaoinich gu cruinneil, dèan gnìomh gu h-ionadail. Mar sin, bhon fhìor-thoiseach bha mise a’ tuigsinn gur e strì anns an robh mi an sàs, aig gach ìre dem bheatha a thug orm Gàidhlig ionnsachadh. Cha robh mi an dùil gum biodh e furasta, coltach ris an strì ’son ceartas is co-ionnannachd, an aghaidh gràin-chinnidh is ana-ceartas, b’ fhiach an gnìomh air a shon fhèin, b’ fhiach an strì leis gur e an rud ceart a th’ ann.

’S e co-theacs Èireannach a bh’ agam fhèin nuair a thàinig mi chun na Gàidhlig an toiseach. Bha cèile agam à Èirinn fad co-dhiù seachd bliadhna, ’s sinn a’ dol ann gu cunbhalach. Tha caraidean Èireannach agam cuideachd bhon oilthigh, agus cuid ris an do thachair mi an dèidh dhomh Gàidhlig ionnsachadh. Chan eil teagamh nach e suidheachadh nas fheàrr a th’ aig ar caraidean Èireannach, ach ’s ann samhlachail neo-sheasmhach a tha a’ mhòr mhòr chuid den ‘adhartas’ a rinneadh an Èirinn. A thaobh luchd-labhairt dùthchasach, is luchd-labhairt taobh a-muigh an t-siostam fhoghlaim, chan eil càs na Gàidhlig Èireannaich mòran nas fheàrr dheth na cruaidh-chàs na Ghàidhlig againn fhèin. Gu dearbh, thug an Dr Padraig Ó Riagáin rabhadh seachad air cho cugallach ’s a tha lìonraidhean neo-sheasmhach nam bailtean, is gun robh iad an-còmhnaidh fo chunnart gun cailleadh iad luchd-labhairt a dh’fhàsadh searbh den chùis!

Chan eil teagamh nach eil barrachd òigridh an Èirinn a tha dealasach don chànan, barrachd a tha airson tighinn beò tron chànan, ach ’s e fìor bheag-chuid a tha sin fhathast. Cluinnidh tu na h-aon gearanan a thaobh cleachdadh ann an Èirinn, an t-aon gearan mu Ghàidheil Phroifeiseanta a chleachdas an cànan nan cuid obrach a-mhàin. Ged as e briseadh-dùil a th’ ann dhomh air cho lag ’s a tha Gàidheil Albannach a thaobh cleachdadh cànain, tuigidh mi gur i cùis ioma-fhillte a th’ innte. Tuigidh mi gun togadh Gàidheil dhùthchasach na h-Alba ann an coimhearsnachdan a bha ag atharrachadh, air an cuairteachadh le daoine dhan deach innse nach robh luach sa Ghàidhlig, is gur i a’ Bheurla cànan an adhartais. Tuigidh mi gu bheil iomadh duilgheadas eile aig coimhearsnachdan eileanach is dùthchail is gu bheil e a’ faireachdainn do-dhèanta dhaibh a dhol an aghaidh atharrachadh cànain. Chan e dìreach gu bheil Gàidheil na h-Alba a’ taghadh Beurla seach Gàidhlig, ach gu bheil siostam eacanomaigeach is poileasaidhean ga dhèanamh doirbh dhaibh an coimhearsnachdan fhèin a chumail beò.

Tha leasachadh cànain an dà chuid ann an Èirinn is Alba, stèidhichte air poileasaidhean samhlachail nàiseanta den dearbh sheòrsa a mhol Fishman a bu chòir dhuinn seachnadh. Tha sinn, anns na faclan aig an fheallsanaiche ainmeil sin Bilbo Baggins, a’ sgaoileadh beagan ìm thairis air cus arain, neo anns na faclan aig Fishman, a’ feuchainn ri toglaichean a thogail gun bhunaitean.

build institutions without foundations, as well as institutions that must constantly be revitalised anew (and as Second Language institutions to boot) from the ground up, generation after generation, rather than instituting any self-priming intergenerational momentum.

Joshua Fishman, Can Threatened Languages be Saved?

Seo an duilgheadas leis an t-suidheachadh anns a bheil sinn an-dràsta, an Èirinn cho math ri Alba, a’ leantainn phoileasaidhean nach eil a’ toirt feart do choimhearsnachdan cànanach. ’S e sealladh nua-libearalach a th’ againn air togail cànain, neach-labhairt fa-leth a’ taghadh na Gàidhlig leis gum faighear obair aiste, neo mar chur-seachad tlachdmhor. Feumar sòisealtas, coimhearsnachd dhaoine a’ fuireach faisg air a chèile agus a chleachdas an cànan, chan ann mar thaghadh pearsanta no gairm phoileataigeach, ach leis gur e sin na nì iad, gu nàdarra.

Tha e soirbh misneachd is dòchas a chall ann an cùis sam bith. Bha mo phàrantan riamh searbh leis cho dona ’s a bha cùisean a’ fàs sna sgoiltean is iad nan tidsearan. Chan eil an suidheachadh a thaobh ailtireachd mòran nas fheàrr ann an Alba, le ùidhean coimearsalta a’ dèanamh sgrios air bailtean, coimhearsnachdan is an àrainneachd. Ged ’s i abairt shìmplidh ro-bhitheanta a th’ innte, chan eil mòran nas fhìrinniche ann na Is aoibhneas an t-aineolas. Mas e duine cùramach mothachail a th’ annad is tu a’ gabhail gnothach ri cùisean nas motha na a’ bheatha agad fhèin, bidh goirteas is briseadh-dùil na lùib. Chan eil mòran dòchais ann a thaobh na h-àrainneachd nas motha, ach cha bu chòir dhuinn an saoghal leigeil a dhol na theine gun strì. Cumaidh mise orm ag iomairt airson ceartas agus airson saoghal nas fheàrr, tlachd is soirbheas ann no às.

Màrtainn Mac a’ Bhàillidh